Ekipi i Ramazanit të KBI-Prizren, vizituan xhematet e xhamive: Novosellë, Piranë, Landovicë, Atmaxhë, Zojz, Medvec, Mamushë, Ymer Prizreni, Dëshmorët e Arbanës

          Ekipi i Ramazanit të Këshillit të Bashkësisë Islame në Prizren, në kuadër të vizitave në teren, vizituan xhematet e xhamive: Novosellë, Piranë, Landovicë, Atmaxhë, Zojz, Medvec, Mamushë, Ymer Prizreni, Dëshmorët e Arbanës.        

Ekipi i Ramazanit të KBI-Prizren, vizituan xhematet e xhamive: Gërnçar, Skorobisht, Lubizhdë, Therandë (ish-Petrovë), Korishë, Reçan

      Ekipi i Ramazanit të Këshillit të Bashkësisë Islame në Prizren, nga sot filloi me vizitat në teren. Ne kuadër të aktiviteteve të Ramazanit, u vizituan xhematet e xhamive: Gërnçar, Skorobisht, Lubizhdë, Therandë (ish-Petrovë), Korishë, Reçan.  

Edukimi i femijeve eshte obligim yni

Mashallah! Edukimi i femijeve eshte obligim yni, prioritet mbi prioritetet. Shume suksese Tahir Thaqi, juve dhe te gjithe imameve te tjere...!

KBI-Prizren, morri pjesë në 19 vjetorin e përkujtimin të Betejës së Gorozhupit

         Këshillit i Bashkësisë Islame i Prizrenit, dje, me datë 31.05.2018, morri pjesë në 19 vjetorin e përkujtimin të Betejës së Gorozhupit. Falënderim të thellë për dëshmorët, të cilët dhanë jetën që ne të jetojmë të lirë.        

Këshilli i Bashkësisë Islame i Prizrenit, organizoi iftarin tradicional - 2018

      Këshilli i Bashkësisë Islame i Prizrenit, organizoi iftarin tradicional me të gjithë punëtorët. Përveç strukturave të KBI-së, në iftar morën pjesë vakiflënësit, Komuna e Prizrenit, Parlamenti Studentor i Universitetit “Ukshin Hoti”, Shoqatat e dalura nga lufta e UÇK-së, OJQ të ndryshme, Shoqata afariste e kulturore, etj. Po ashtu, morën pjesë edhe musafirët nga Myftinia e Shkodrës, Pukës dhe nga KBI-Ulqin. Të pranishmit, i përshëndeti, kryetari i Këshillit të BI-së Prizren, Mr. Besim ef. Berisha, kryetari i Komunës së Prizrenit, prof.dr. Mytaher Haskuka si dhe Myftiu i Shkodrës, Muhamed ef. Sytari.  

Reisi i Rijasetit të Malit të Zi, z. Rifat ef. Fejziq, i shoqëruar nga këshilltari i tij, Hfz. Sylejman ef. Bugari dhe Zejno ef. Omeragiq, e vizitoi Prizrenin

       Në organizim të Kryesisë së BIRK-ut, Reisi i Rijasetit të Malit të Zi, z. Rifat ef. Fejziq, i shoqëruar nga këshilltari i tij, Hfz. Sylejman ef. Bugari dhe Zejno ef. Omeragiq, e vizitoi Prizrenin, në kuadër të vizitave gjatë Muajit të Madhërishëm të Ramazanit. Ata u pritën nga kryetari i Këshillit të BI-Prizren, Mr. Besim ef. Berisha. Gjatë qëndrimit në Prizren, Reisi Rifat Fejziq, më datë 21.05.2018 mbajti ligjëratë në namazin e teravisë në xhaminë e fshatit Mushnikovë, ndërsa më datë 22.05.2018 në namazin e drekës në xhaminë e fshatit Lubinjë e Epërme. Po ashtu, edhe ligjëruesi i njohur, Hfz. Sylejman Bugari, më datë 21.05.2018 mbajti ligjëratë në xhaminë e re në Lubizhdë të Prizrenit, si dhe më datë 22.05.2018, mbajti ligjëratë në xhaminë e fshatit Reçan. Edhe Zejno Omeragiq, më datë 21.05.2018, mbajti ligjëratë në namazin e teravisë në xhaminë “Uhud”, në Prizren. Në fund të vizitës, Reisi Fejziq dhe hfz. Bugari, realizuan një emision televiziv për RTV-BESA. Vizita ishte mbreslënëse dhe përfundoi me idenë e një bashkëpunimi sa më të mirë në të ardhmen…!

KBI-Prizren në bashkëpunim me organizatën IHH-Holandë, bënë shpërndarjen e mishit të kurbanit

                        KBI-Prizren në bashkëpunim me organizatën IHH-Holandë, më 03.09.2017, bënë shpërndarjen e mishit të kurbanit në disa pjesë të qytetit të Prizrenit.

KBI-Prizren, përmes donacioneve nga vëllezërit e motrat tona nga mërgata, vazhdonë t'u dalë në ndihmë

      KBI-Prizren, përmes donacioneve nga vëllezërit e motrat tona nga mërgata, vazhdonë t'u dalë në ndihmë edhe disa familjeve të varfëra, me gjëra ushqimore, veshmbathje, dru, etj.Falënderim të pamasë për mërgimtarët tanë.

Këshilli i Bashkësisë Islame i Prizrenit organizoi shpërndarjen e veshmbathjeve të ndryshme për komunitetin rom

          Këshilli i Bashkësisë Islame i Prizrenit organizoi shpërndarjen e veshmbathjeve të ndryshme për komunitetin rom, në kampin e romëve në Prishtinë. Këto veshmbathje janë një kontribut i qytetarëve nga Komuna e Prizrenit.

111.Suretu El Mesed

Me emrin e All-llahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit!  1. Qoftë i shkatërruar Ebi Lehebi, e ai më është shkatërruar!   2. Atij nuk i bëri dobi pasuria e vet, as ajo çka fitoi!   3. Ai do të hyjë në një zjarr të ndezur flakë.   4. E edhe gruaja e tij, ajo që barti dru (ferra),   5. E në qafën e saj ajo ka një litar të përdredhur.  

112.Suretu El Ihlas

Me emrin e All-llahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit!  1. Thuaj: Ai, All-llahu është Një!   2. All-llahu është mbështetja (Atij i mbështetet çdo krijesë).   3. As s’ka lindur kë, as nuk është i lindur.   4. Dhe Atij askush nuk i është i barabartë.  

113.Suretu El Felek

Me emrin e All-llahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit!  1. Thuaj: I mbështetem Zotit të agimit,   2. Prej dëmit të çdo krijese, që Ai e krijoi.   3. Dhe prej errësirës së natës kur ngryset plotësisht.   4. Dhe prej dëmit të atyre që lidhin dhe fryejnë nyja.   5. Edhe prej dëmit të smirëkeqit kur sipas smirës vepron.

Kënga dhe Muzika!?

Shkruan: Dr. Jusuf el-Kardavi.   Kënga është zbavitje që i qetëson shpirtrat, i gëzon zemrat dhe i kënaq veshët. Islami e lejon këngën që nuk përmban në vete fjalë të turpshme, dëm e nxitje për mëkat. Këngën mund ta shoqërojë mu­zika që nuk ngacmon e provokon. Kënga preferohet në raste festive si p.sh. në ditët e Bajramit, martesës, kthimit të udhëtarit (kurbet­çiut), lindjes etj. Aisheja r.a. transmeton se kur është martuar një grua me një ensar, Pejgamberi i ka thënë: “Oj, Aishe, a u zbavitën? Ensarët e duan zbavitjen!” Ibn Abbasi transmeton se Aisheja ka martuar një të afërme të saj me një ensar, e në atë rast ka ardhur Pejgamberi a.s. dhe ka pyetur: “A e keni përgatitur vajzën?” thanë: -Po – u përgjigjën njerëzit “A dërguat me të dikë që di të këndojë?” Unë thashë: Jo. – “Ensarët janë popull që e do kën­gën, dhe ju është dashur të dërgoni ndonjë që këndon: “Ju erdhëm, ju erdhëm! Na përshëndetni ashtu si ju përshëndesim!”[2] Aisheja transmeton se në ditët e Mines, ka ardhur Ebu Bekri tek ajo dhe aty ka parë dy vajza që këndonin dhe i bienin defit në praninë e Pejgamberit a.s. që e kishte mbuluar kokën me shall. Kur ka da­shur Ebu Bekri t’i dëbojë, Pejgamberi a.s. e ka zbuluar fytyrën dhe i ka thënë: “Lëri o Ebu Bekër! Këto janë ditë feste!” (Në festën e Bajramit të kurbanit).[3] Në librin El-Ihja’u, Imam Gazaliu i përmend hadithet e këndimit të dy vajzave, luajtjen e etiopianëve në Xhaminë e Pejgamberit a.s. dhe inkurajimin e Pejgamberit duke u thënë: “Vazhdoni, o Beni Erfide”; pyetjen e Pejgamberit drejtuar Aishesë se a dëshiron t’i shohë; qëndrimin e të dyve bashkërisht derisa ajo ishte lodhur dhe lojën e Aishesë me vajzat tjera, dhe pastaj thotë: Të gjitha këto ha­dithe transmetohen në të dy sahihët dhe qartazi argumentojnë se kënga dhe loja nuk janë haram. Nga këto hadithe mund të konkludojmë: 1. (Lejimi) i lojës; dhe duket qartazi tradita e etiopianëve për lojë e vallëzim. 2. Praktikimi i tyre në xhami. 3. Thënia e Pejgamberit a.s.: “Vazhdoni, o Beni Erfede”. Meqë kë­tu shohim se ka kërkesë për lojë, atëherë si mund të thuhet se është haram? 4. Pejgamberi a.s. ua ndaloi Ebu Bekrit dhe Umerit pengimin dhe dëbimin e lojtarëve e këngëtarëve, me arsyetim se ishte ditë feste, gjegjësisht ditë gëzimi dhe se kënga në raste të tilla është shprehje gëzimi. 5. Qëndrimi i gjatë i tij me Aishenë që të shohin e dëgjojnë argu­menton moralin e mirë për kënaqjen e grave e fëmijëve me lojë. Kjo nënkupton se kështu është më mirë se vrazhdësia e asketizmit dhe largimi nga kjo botë. 6. Pyetja e Pejgamberit a.s. drejtuar Aishesë në fillim: “A dëshiron t’i shohish?”[4] 7. Lejimi i këngës dhe i defit…, e kështu me radhë, deri në fund të asaj që e përmend Gazaliu në kapitullin e këngës. Transmetohet se shumë sahabë e tabi’inë (r.a.) dëgjonin këngë pa vërejtur ndonjë të keqe në to. Hadithet që ndalojnë këngën janë të dobëta dhe të gjitha kritikohen nga kritikët dhe dijetarët e Hadithit. Kâdî Ebu Bekër ibn Arabiu tho­të: “Hadithet që ndalojnë këngën nuk janë autentike!” Gjithashtu edhe Ibn Hazmi thotë: “Çdo transmetim rreth kësaj çështjeje është i pavlefshëm dhe i trilluar.” Shpeshherë kënga dhe muzika kombinohen me dëfrim, alkool e zbavitje të natës, dhe për këtë shkak shumë dijetarë i ndalojnë ose i urrejnë (mekruh). Disa prej tyre thonë: “Kënga përmban tregime boshe”, fjalë që përmenden në ajetin. “Po, ka nga njerëzit që blejnë tregime boshe me qëllim që t’i lar­gojnë njerëzit prej rrugës së All-llahut pa patur kurrfarë fakti dhe për t’i marrë ato (ajetet) e All-llahut si tallje. Për ta me siguri është përgatitur dënim i turpshëm.” (Llukmân, 6) Ibn Hazmi thotë: “Ajeti potencon një gjë të shëmtuar, të cilën kush e punon, bëhet kafir, gjegjësish marrjen e ajeteve të Zotit si tallje. Në qoftë se ndokush e blen Kur’anin për të devijuar nga rruga e Zotit dhe për ta marrë si tallje, atëherë ai është kafir, dhe pikërisht këtë e qorton Zoti i Madhëruar e jo atë që blen tregime boshe për relaksimin dhe qetësimin e shpirtit, por jo të devijojë nga rruga e Zotit.” Kur flet Ibn Hazmi për ata që thonë se kënga nuk i takon “të vërte­tës” por “humbjes” duke u mbështetur në ajetin kur’anor: “Pas të vërtetës nuk ka tjetër pos humbje (iluzione)”, thotë: “Pejgamberi a.s. ka thënë: “Veprat gjykohen sipas qëllimeve, dhe çdo njeri do ta marrë atë që e ka për qëllim!”[5] Pra, kush dëshiron të dëgjojë këngën me qëllim që të bëjë mëkat, ai është mëkatar (fasik), (dhe kështu në çdo gjë përveç këngës), e kush dëshiron ta relaksojë shpirtin, të përforcohet në adhurimin e Zotit dhe si stimulim për mirëbërje, ai i nënshtrohet Zotit, është bamirës dhe vepra e tij i takon të vërtetës. Kush nuk dëshiron nënshtrimin e as mëkatin, bën diçka neutrale dhe të padëmshme, si p.sh. dalja e njeriut në kopshtin e vet për shëtitje, ulja e tij para derës së shtëpisë së vet për të shikuar ose ngjyrosja e rrobave me ngjyrë të kaltër ose të gjelbër, e kështu me radhë…” Sidoqoftë, ekzistojnë disa përkufizime që duhet të merren parasysh kur bëhet fjalë për çështjen e këndimit: 1. Tematika e këngës nuk duhet të kundërshtojë moralin islam dhe mësimet e Islamit. Këngët që glorifikojnë alkoolin ose ftojnë në konsumimin e tij, ndalohen të këndohen e të dëgjohen. Kështu ndodh edhe me gjërat tjera të ngjashme! 2. Ndoshta tematika përputhet me udhëzimin islam por mënyra e këndimit e shndërron prej hallallit në haram, p.sh. lëvizjet provo­ka­tive që nxisin epshin, fitnen e emocionet. 3. Islami jo vetëm që kundërshton teprimin në çdo gjë, bile edhe në adhurim, por gjithashtu nuk pranon edhe teprimin në dëfrim dhe teprimin në kohë, e koha është jetë?! S’ka dyshim se teprimi në të lejuarat vjedh kohën e obligimeve. Në këtë kontekst thuhet: “Ç’do teprim humb diçka tjetër!’ 4. Çdo individ është gjykatësi më i mirë i vetvetes. Në qoftë se kën­ga ka tipare që i provokojnë epshet, që shpiejnë në mëkat dhe ndi­kojnë që aspekti shtazarak të dominojë mbi aspektin shpirtëror, atë­herë njeriu obligohet të largohet dhe të mbyll derën nëpër të cilën mund të depërtojë fitneja në zemër, fe e moral, dhe kështu të shpë­tojë e të pushojë. 5. Mendimi unanim është se ndalohet kënga që kombinohet me gjë­ra të ndaluara, p.sh. të këndohet në gazmendet me alkool, të ekze­kutohet me striptiz. Pikërisht për këtë lloj Pejgamberi a.s. ua tërheq vërejtjen familjes dhe dëgjuesve duke iu kërcënuar me dënim të rëndë: “Prej ummetit tim do të pijnë alkool. E quajnë me emra tjerë dhe afër kokave të tyre janë muzikantët e këngëtarët. Zoti do t’i bë­jë që t’i gëlltisë toka dhe do t’i shndërrojë në majmuna e derra!”[6] Kjo nuk do të thotë se Ai do t’i transformojë në formë fizike por në formë psikike e shpirtërore. Në trupin e njeriut do të jetë shpirti i majmunit dhe i derrit.  

Dhurata për zyrtarët

Islami ndalon të gjitha format dhe të gjithë emrat e mundshëm të mitës. Trajtimi i mitës si “dhuratë” nuk e shndërron prej sferës së haramit në atë të hallallit. Në një hadith thuhet: “Kur e angazhojmë ndonjërin në ndonjë punë, kujdesemi edhe për furnizimin e tij, dhe çdo gjë që pranon pos kësaj, konsiderohet fitim ilegal.”1 Kur i është dhuruar Umer ibn Abdulazizit një dhuratë gjatë halifatit të tij, ai e ka refuzuar, dhe kur i është thënë se Pejgamberi a.s. e ka pranuar dhuratën, ai ka reaguar: “Për të ka qenë dhuratë e për ne ryshfet!” Pejgamberi a.s. dërgoi një njeri për ta mbledhur zekatin e fisit Ezd dhe kur u kthye te Pejgamberi, mori diçka prej zekatit të mbledhur dhe tha: “Kjo është për ju, e kjo tjetra është dhuratë imja!” Në atë rast, Pejgamberi a.s. u hidhërua dhe tha: “Nëse ke të drejtë, a do të të arrinin këto dhurata sikur të qëndroje në shtëpinë e babait tënd dhe të nënës tënde!” Pastaj vazhdoi e tha: “Ç’është me mua? E caktoj njërin prej jush e më thotë: Kjo është e juaja e kjo është dhuratë imja? Sikur të ishte në shtëpinë e babait të vet, a do të merrte dhuratë? Betohem në Atë që ka shpirtin tim në dorën e Vet, askush prej jush nuk mund të marrë diçka të padrejtë e t’i dalë Zotit me të Ditën e Kijametit. Le të mos dalë askush prej jush Ditën e Kijametit duke mbajtur deve që ulëron, lopë që pëllet ose dele që blegëron!” Pastaj i ngriti duart e u lut: “O Zot, a e transmetova mesazhin!”1 Imam Gazaliu thotë: “Në bazë të këtyre qortimeve, gjykatësi, guvernatori ose ndokush tjetër që është autoritar, duhet të imagjinojë se është në shtëpinë e babait dhe të nënës së vet. Në qoftë se mendon se do të pranojë dhuratë edhe pas braktisjes së punës, atëherë mund ta pranojë dhuratën e ofruar. Në qoftë se mendon se nuk mund ta pranojë në shtëpinë e prindërve të vet por i dhurohet vetëm për shkak të postit, atëherë nuk duhet ta pranojë. Nëse e ka vështirë të vendosë, si p.sh. për dhuratat e shokëve të vet, të cilët mund t’i dhurojnë dhuratë edhe kur nuk është në post, atëherë bie në një pozitë të dyshimtë dhe i preferohet që të mos e pranojë dhuratën e tyre.”2 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Recensor Dr. Ismail Ahmedi Redaktor gjuhësor - korrektor Fatmire Ajdini - Hoxha Përgatitja kompjuterike Urim R. Poshka P.H. "Logos-A" II Mak. brigada TC "Treska" X/7 91000 Skopje - R. Macedonia Tel./Fax: (091) 611-508 Shtypi "Focus" - Shkup Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura br. 08/1-6892/2 od 9.12.1997, za knigata Dozvolenoto i nedozvolenoto vo Islamot se pla}a povlastena dano~na stapka. Sipas mendimit të Ministrisë për Kulturë nr. 08/1-6892/2 të datës 9.12.1997, për librin Hallalli dhe harami në Islam bëhet pagesa e lehtësuar tatimore.  

Ryshfeti për largimin e shtypjes (zullumit)

Atij që i është humbur e drejta dhe s’ka mënyrë tjetër për ta fituar përveç me ryshfet ose është dëmtuar dhe s’mund të kompensojë dëmin përveç me ryshfet, i preferohet që të durojë derisa Zoti t’ia ofrojë mënyrën më të përshtatshme për mënjanimin e dëmit dhe rifitimin e të drejtës. Në qoftë se obligohet të përdorë ryshfetin, atëherë mëkati i takon ryshfetmarrësit e jo atij që jep, ngase ky është rezultat i dështimit të të gjitha formave tjera dhe shpëton nga dëmi ose përfiton të drejtën (e të humbur) pa i sulmuar të drejtat e të tjerëve.                     Disa dijetarë argumentojnë me hadithet e transmetuara rreth atyre që insistonin të merrnin sadaka prej Pejgamberit a.s. edhe pse nuk u takonte e ai ua jepte.Umeri r.a. transmeton se ai (a.s.) ka thënë: 1 Transmetim unanim. 2 Ihjau ulûmid-dîn, libri El-halâlu vel-harâm, f. 137. “Ndonjëri prej jush del prej meje me sadaka nën sqetull, e cila është zjarr për të (për marrësin)”. Kur Umeri i thotë: “O Pejgamberi Zotit, pse i jep kur e di se është zjarr për të!”, e ai i përgjigjet: “Ç’të bëj, insistojnë lypjen prej meje, e Zoti i Madhëruar nuk ma lejon koprracinë.”1Kur insistimi e obligonte Pejgamberin a.s. t’i japë lypësit edhe pse edinte se ajo dhënie ishte zjarr për të, atëherë si të veprohet në rastine presionit nga nevoja për shpëtimin nga dëmi ose për rikthimin e tëdrejtës së humbur?! ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Recensor Dr. Ismail Ahmedi Redaktor gjuhësor - korrektor Fatmire Ajdini - Hoxha Përgatitja kompjuterike Urim R. Poshka P.H. "Logos-A" II Mak. brigada TC "Treska" X/7 91000 Skopje - R. Macedonia Tel./Fax: (091) 611-508 Shtypi "Focus" - Shkup Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura br. 08/1-6892/2 od 9.12.1997, za knigata Dozvolenoto i nedozvolenoto vo Islamot se pla}a povlastena dano~na stapka. Sipas mendimit të Ministrisë për Kulturë nr. 08/1-6892/2 të datës 9.12.1997, për librin Hallalli dhe harami në Islam bëhet pagesa e lehtësuar tatimore.  

Ndërtimet e arkitekturës islame dhe Medresetë në Prizren

Shkruan: Parim Kosova   Pra, në rrethana të reja të lidhjes së Ballkanit me Lindjen, në kushte të bashkëjetesës së shqiptarëve me popujt e tjerë të Perandorisë Osmane, filluan të depërtojnë edhe elemente të artit dhe të kulturës materiale islame edhe te shqiptarët, por duke u sintetizuar dhe duke u modifikuar me motive etnike nga mjeshtrat shqiptarë.[1] Vetëkuptohet, qytetet e caktuara shqiptare, të cilat kishin një pozitë gjeografike të favorshme për zhvillime tregtare dhe përgjithësisht ekonomike dhe shoqërore, me lehtësi i pranuan këto risi. Gjatë periudhës disa shekullore osmane, si në trevat e tjera të Shqipërisë, edhe në Prizren, u ndërtuan shumë vepra arkitektonike, tipesh të ndryshme si sakrale, ashtu edhe profane të karakterit utilitar, publik dhe individual, siç janë: xhamitë monumentale, tyrbet dhe teqetë, hamamet, urat, karavan-sarajet, hanet, kullat e sahatit, mejtepet, medresetë, komplekset urbano-arkitektonike të çarshive, shtëpitë e banimit etj. Këto ndërtime arkitektonike si objekte të kulturës materiale të realizuara në rrethana të caktuara historike, politike, ekonomiko-shoqërore e sociale, kanë një rëndësi të madhe për hulumtimin e studimin e të kaluarës së popullit shqiptar etnik në këto territore. [2] Ndër dëshmitë më të vjetra të zbuluara deri tani, që konfirmon fillimin e ndërtimeve arkitektonike islame në Prizren, është Vakufnameja e suzi Çelebiut, e cila daton nga viti 1513. Ky dokument tregon përparimin e prizrenit në fillim të shekullit XVI. Sipas tij, prizrenasi i mirënjohur suziÇelebiu (Mevlana Muhamed Efendi ibn Mahmud ibn Abdullah), myderris, poet, historian, udhëpërshkrues dhe legator, ka ndërtuar në Prizren një xhami dhe një mejtep (shkollë fillore), një urë, një krua publik, një bibliotekë, së cilës i ka falur edhe libra. Kjo bibliotekë duhet llogaritur jo vetëm si një nga bibliotekat më të vjetra të Shqipërisë, por edhe të regjionit.[3] Dëshmi tjetër me rëndësi që pasqyron zhvillimin e qytetit tëprizrenit është Vakufnameja e Mehmed Kukli-beut, e cila u legalizua më 1539. Në këtë vakufname pos tjerash përmenden edhe mualimët (mësuesit), që është tregues i jetës arsimore të këtij qyteti.[4] Bazuar në dokumentet arkivore të dhjetëvjeçarit të katërt të shekullit XVI prizreni në atë kohë kishte 8 xhami të cilat kishin edhe mejtepet e tyre.[5] Këto vakufname dhe defteri i hollësishëm (defteri mufassal) i sanxhakut të prizrenit i vitit 1590/91 dëshmojnë se në atë kohë prizreni filloi të zhvillohej shumë dhe të marrë karakterin e një qyteti të mirëfilltë oriental islam.[6] Për kah rëndësia që kishin për jetën shoqërore të prizrenit sikundër edhe të qyteteve të tjera të Shqipërisë, ndër institucionet që prijnë ishin xhamitë, edhe po aq të rëndësishme ishin edhe institucionet e tjera. Për edukimin themelor fetar dhe moral të fëmijëve ishin edhe shkollat fillore, të ashtuquajtura “mejtepe”. Këto zakonisht ekzistonin pranë çdo xhamie. Më vonë rol të madh e të mirëfilltë arsimoro-edukativ luajtën edhe medresetë. Medreseja, si institucion arsimoro-edukativ, lindi te arabët nga të cilët më pas e marrin selxhukët e prej atyre e marrin osmanlinjtë, të cilët e sjellin në Ballkan, pra edhe në Shqipëri. Këtyre institucioneve arsimore në Prizren i është kushtuar një rëndësi e veçantë.[7] Medresetë e Shqipërisë dhe të prizrenit janë ndërtuar sipas shembullit të arkitekturës osmane, por me njëfarë transformimi nën ndikimin e traditës vendore të ndërtimit.[8] Medresetë e prizrenit për kah madhësia u përgjigjen medreseve të vogla osmane, varësisht prej fuqisë ekonomike të donatorit. Kanë qenë të konceptuara si shkolla të sistemit konviktor, të cilët kanë pasur shumë dhoma për banim të nxënësve dhe një dhomë të madhe për mësim (dershane). E gjithë kjo ishte e ndërtuar brenda një oborri të mbyllur pranë xhamive. Oborret, në shumicën e rasteve kishin shatërvan, ose kroje për ujë, disa kishin edhe bunar.[9] Themelet e këtyre medreseve janë të ndërtuara prej guri, të lidhura me llaç (baltë), ndërsa përdheset dhe katet janë prej qerpiçi të lidhura me hatulla. Në medresenë e Mehmed Pashës kati është i ndërtuar me sistemin bondruk (dru) me qerpiç të lidhur me llaç (balte) dhe konvikti ndodhej në brendësi të oborrit, ku u siguronte nxënësve qetësi të nevojshme.[10] Medresetë në Prizren, janë ngritur me nisma individuale të banorëve vendas, si përshpirtërore të tyre. Njëherit, duke lënë pasuri në formë objektesh të ndryshme, ose në të holla të gatshme në mënyrë që të siguroheshin të ardhurat e sigurta dhe të rregullta, për mirëmbajtjen e këtyre përshpirtëroreve. Sistemi i vakufeve si kudo gjetiu ka luajtur një rol tejet të rëndësishëm pozitiv në jetën e komunitetit musliman, në mirëqenien dhe në formimin e tij human.[11] Në Medresetë e prizrenit, nxënësit kanë pasur të siguruar banimin, diku edhe ushqimin, e diku merrnin edhe ndihmë materiale. Myderrizët (profesorët e medreseve) merrnin paga, sipas shumës së caktuar në vakufname.[12] Në imaretin e Mustafa pashës në Prizren, përveç atyre që u ishte dedikuar, aty ushqeheshin gratis edhe nxënësit dhe myderrizët e medreseve të prizrenit.[13] Medreset përgatitnin edhe kuadro për punë në administratën osmane. Bashkësitë fetare kujdeseshin për ato ente edukativo-arsimore, ndërsa për anën financiare kujdesej pushteti lokal dhe njerëzit e pasur. Në medresetë e prizrenit, janë mësuar lëndët e njëjta si në medresetë e tjera të Perandorisë Osmane. Përveç gjuhës arabe, aty mësohej edhe komentimi i Kuranit, tradita islame (hadi’thi), e drejta e sheriatit (fik’hu), logjika, retorika, gramatika, sintaksa etj. Për secilën lëndë ekzistonin tekste të posaçme mësimore p.sh. për kursin e parë të logjikës është përdorur “Shemsija”, kurse për kursin e lartë “Sherhul-Metali”, për të drejtën e sheriatit është përdorur “Multekaja, “Hidaje” dhe “Durrerr ve gurrerr”. Në këto medrese, jepnin mësim myderrizët, të cilët kanë qenë njerëz shumë të arsimuar, shumica e të cilëve të shkolluar në qendrat e ndryshme të arsimit dhe kulturës islame. Disa kanë qenë specialistë vetëm për një lëndë, ndërsa të tjerët për shumë lëndë. Mjaft prizrenas, përveç kryerjes së medreseve, vazhdonin shkollimin në Universitetin e Stambollit, të Kajros etj.[14] Për shkak të mungesës së burimeve autentike është vështirë të thuhet se cila ka qenë medrese e lartë e cilat kanë qenë medrese të ulëta. Besojmë se në të ardhmen me rastin e hulumtimeve të reja në Arkivin e Vakufeve në Ankara (Vakıflar Genel Müdürlüğü) dhe në Başbakanlık Arşivi në Stamboll do të hasim në burime të pashfrytëzuara të cilat do të shërbejnë për plotësimin e të dhënave për veprimtarinë e medreseve të prizrenit. Myftiu i Vilajetit të prizrenit-myderrisi i medresesë së Emin Pashës Tahir Efendiu, në kronikën e tij “Menakip” (Jetëshkrim) jep shënime edhe mbi monumentet osmane në Prizren në vitin 1874.[15] 2.1 MEDRESEJA E GAZI MEHMED PASHËS Ndër medresetë më të vjetra tek ne në Kosovë, në mos edhe e para, është ajo e “Gazi Mehmet Pashës” në prizrenin e Lashtë, e cila njihej ndryshe, medreseja e “Bajraklisë”. Dihet që kjo ka qenë Medrese-shkollë e lartë fetare. Legatori i madh, Gazi Mehmed Pasha, në Prizren kishte ndërtuar më parë Hamamin në qendër të qytetit (1563/4) si dhe kompleksin e tij monumental, që përbëhet prej xhamisë të ndërtuar në vitin 1573/4 (981 hixhri), bibliotekës, medresesë, jetimores, karvan sarajit, tyrbes dhe dershanes (është objekt i ndarë prej konviktit). Ky kompleks është një prej monumenteve më me vlerë në gjininë e vet në hapësirën shqiptare. Ngrihet brenda mureve rrethuese dhe paraqet një nga shembujt e pakët të këtyre ndërtimeve të ngritura në të kaluarën. Pjesën e jashtme të kompleksit e karakterizon streha e gjatë, pullazi i mbuluar me tjegulla, përpos kupolës së xhamisë dhe të tyrbes së Mehmet Pashës (sot Bibliotekë e Xhamisë) të cilët janë të mbuluara me plumb; dyert dhe dritaret janë të tipit të arkitekturës folklorike tëprizrenit. Pamja e jashtme e Kompleksit është shumë e bukur. Ka qenë e ngjyrosur me gëlqere. Kompleksi Monumental, me konstruksionin e vet specifik edhe në ditët sotme, është një ekzemplar i rrallë i ruajtur nga arkitektura tradicionale tek ne. Vakufnameja e Gazi Mehmed Pashës është legalizuar sipas: Dr. Ekrem Hakkı Ayverdi në muajin Muharem (janar) të vitit 988 hixhri gjegjësisht shkurt 1580 miladi.[16] Duhet cekur se Sylejman Efendiu, që ushtronte detyrën e myderrizit në këtë medrese, sipas Vakufnames, ndërtoi më 1795, pesë dhoma për banim, të cilat ia la kësaj medreseje.[17] Ndërsa më 8 prill, sipas projektit për valorizimin e këtij kompleksi, këto u shembën.[18] a. MEDRESEJA E MEHMED PASHËS DHE LUFTA RUSO-OSMANE Lufta ruso-osmane, fati i dhjetëra mijëra muhaxhirëve shqiptarë, cungimi i tokave shqiptare nga Traktati i Shën Stefanit, frika, nga ratifikimi i saj në Kongresin e Berlinit, sollën formimin e Organizatës Politike Ushtarake Mbarëkombëtare të Lidhjes Shqiptare të prizrenit. Në krye të saj u vunë ideologë, personalitete politike, fetare dhe ushtarake. [19] Autoriteti dhe pozita e Ymer efendi prizrenit, myderrizit të Medresesë së Gazi Mehmed Pashës, mundësoi që të gjitha objektet në këtë kompleks t’i lihen në dispozicion për veprimtari, Lidhjes Shqiptare të prizrenit. Në Xhami ishin mbajtur shumë seanca dhe aty ishte mbajtur edhe Kuvendi Themelues i Lidhjes Shqiptare të prizrenit. Kjo Organizatë në Medrese do të zhvilloi veprimtarinë e saj disavjeçare në kthinat e saja ishin vendosur selitë e dikasterive. Lidhja e prizrenit arriti ta formojë në fillim të vitit 1881 edhe Qeverinë e Parë të Përkohshme Shqiptare, e cila Qeveri, Rezidencën e kishte në ndërtesën e Dershanes, sot simbol i Lidhjes Shqiptare të prizrenit.[20] Në dorëshkrimin të shkruar në osmanishte “Tevarih” nga Haxhi Ymer Lutfi Paqarizi, ka edhe të dhëna që në Medresenë e Gazi Mehmet Pashës, studentëve mbas kryerjes së medresesë ju lëshoheshin edhe Ixhiazetnamet.[21] Medreseja, në fjalë kishte luajtur edhe një rol të rëndësishëm në jetën kulturore-arsimore të popullatës së Shqipërisë verilindore. Gjatë gjithë kohës së funksionimit të saj dhe falë kritereve arsimore që ishin praktikuar në procesin mësimor, në këtë medrese, ajo kishte arritur të përgatisë kuadro të aftë që t’i kryenin detyrat e klerikut, edukatorit dhe të nëpunësit. Një numër i madh i tyre ishin dëshmuar edhe si atdhetarë të mirëfilltë, kurse një pjesë e tyre kishin arritur të bëhen edhe dijetarë të mëdhenj dhe kanë lënë gjurmë të përjetshme. Prandaj, Medreseja e Gazi Mehmet Pashës, kishte gëzuar reputacion edhe jashtë hapësirës shqiptare.[22] Ndërsa me mbylljen e saj si Medrese, nga regjimi pushtues jugosllav-komunist në mars të vitit 1947, në të kanë banuar shumë familje gjer në vitin1978. Kjo trashëgimi kulturore-historike filloi të trajtohet në mënyrë shkencore dhe bashkëkohore, për shkak të rrethanave të njohura, vetëm në gjysmën e dytë të shekullit XX. Në fillim, Enti Krahinor për Mbrojtjen dhe Hulumtimin e Përmendoreve kulturore, me vendim nr. 1442, të datës 31 dhjetor 1957, Xhaminë e Gazi Mehmed Pashës e ka vlerësuar për objektin më monumental të këtij kompleksi. Ndërkaq, Enti për Urbanizëm dhe Mbrojtjen e Përmendoreve Kulturore dhe të Rariteteve Natyrore të Komunës së prizrenit, me vendimin nr. 260/68, dt. 05.04.1968, Dershanën – rezidencën qeveritare të Lidhjes Shqiptare të prizrenit, e vuri nën mbrojtjen e shtetit, dhe u bë edhe dislokimi i Dershanes më në veriperëndim, për shkak të zgjerimit të rrugës Prizren- Brezovicë. Me rastin e shënimit të 90 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të prizrenit, më 10 qershor 1968, Dershana - Rezidenca Qeveritare e LSHP-së, shndërrohet në Muze të LSHP-së. Në te vendosen eksponatet që kishin arritur t’u shpëtonin rrebesheve të kohës, qofshin ato dokumente apo eksponate tridimensionale. Enti për Urbanizëm dhe mbrojtjen e përmendoreve Kulturore dhe të Rariteteve Natyrore të Komunës sëprizrenit, me vendimin nr. 414/77, dt. 20.06.1977, Medresenë, bibliotekën dhe 18 ngastrat e hapësirës së sheshit të Lidhjes Shqiptare të prizrenit, me një sipërfaqe 7720 m2, i ka vlerësuar monumente kulturore me interes të posaçëm shoqëror dhe janë futur në mbrojtjen ligjore që aplikohen ndaj vlerave kulturore. Me rastin e shënimit të 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të prizrenit në vitin 1978, për shkak se ky monument ka historikun e tij të rëndësishëm dhe vlera arkitektonike, është hartuar projekti hapësinor i kompleksit, për të ruajtur vlerat e rëndësishme tipologjike të këtij shembulli të rrallë. U ndërmorën ndërhyrje sistematike restauruese dhe konservatore; në ndërtesën e medresesë në katin përdhes është vendosur sektori etnologjik, ndërkaq, në kthinat e katit u hap galeria e arteve figurative me punime tematike të Lidhjes Shqiptare tëprizrenit. Me vënien në funksion edhe të këtyre sektorëve, Muzeu, në fjalë u shndërrua në Kompleks Monumental të Lidhjes Shqiptare të prizrenit.[23] b. BIBLIOTEKA E MEDRESESË SË MEHMED PASHËS Pranë medresesë së Mehmed Pashës ka funksionuar edhe biblioteka shumë e pasur me mbi 50 libra në dorëshkrim të cilat janë të ruajtura edhe sot e kësaj dite, me përmbajtje të ndryshme fetare, shkencore, filologjike, të cilat mësoheshin dhe në atë kohë. Në disa nga këto libra shihet se janë dhuruar nga prizrenasit e njohur. Vlen të theksohet komentimi i kuranit persisht të vitit hixhri 948 (1541/2). Ky dorëshkrim është shumë i bukur. Pranë tekstit arabisht është shkruar edhe përkthimi persisht, fjalë për fjalë ajet për ajet; ky libër ka edhe një rëndësi të posaçme. Këtë libër ia ka dhuruar kësaj biblioteke, Koxha Sinan pasha.[24] Disa libra manuskripte të kësaj biblioteke janë kryevepra të kaligrafisë arabe dhe të artit dekorativ oriental. Në këtë thesar të dorëshkrimeve islame gjendet edhe një ekzemplar i Kur’anit i shkruar më 1312 dhe paraqet ekzemplarin më të vjetër të dorëshkrimeve në Kosovë.[25] 2.2 MEDRESEJA E MYDERRIZ ALI EFENDIUT Burimet mungojnë për punën e Medresesë të Mevlana Myderriz Ali Efendiut. Dihet se kjo medrese ka funksionuar pranë kësaj xhamie. Xhamia mendohet se është ndërtuar në vitin 1581 nga i lartpërmenduri. Medreseja nuk ekziston më, ndërsa xhamia ende është në funksion të besimtarëve. Mevlana Myderriz Ali efendiu ka qenë dijetar i madh i kohës, ka komentuar Kuranin nga Bejdeviu. Studjuesi H. Kaleshi mendon se medreseja e Mevlana Myderriz Ali Efendiut, ka qenë i pari ose i dyti medrese i ngritur në Prizren.[26] Edhe gjatë hulumtimeve tona nuk arrijtëm të sigurojmë të dhëna të tjera për punën dhe veprimtarinë e kësaj medreseje. Tyrbja e Mevlana Myderriz Ali Efendiut, ndodhej në anën perendimore të xhamisë, dhe ishte në gjendje të mirë, mirëpo në vitin 1993 me fajin e imamit të xhamisë, të pandërgjegjëshmit e rrënuan. Në vitin 1996 varri i tij është rregulluar ishte vendosur edhe nishani në të me këtë përmbajtje: Myderriz Ali Efendiu. Por në gusht të vitit 2003 të pandërgjegjëshmit e thyen nishanin. 2.3. MEDRESEJA E MAHMUD PASHË RROTLLËS Mahmut Pashë Rrotlla, mytesarif i sanxhakut të prizrenit, prej vitit 1806 gjer në vitin 1836, ka ndërtuar në Terzi Memi-Mahallë të prizrenit, në afërsi të konaqeve të veta (sarajeve), një xhami, një mejtep dhe medresen me mësojtore me tetë dhoma për vendosjen e nxënësve. Për mirëmbajtjen e këtyre objekteve dhe për rrogat e profesorëve, për shpenzimet rreth ushqimit dhe nevojat e tjera të nxënësve (qirinj, vaj, kandila, letër për dritare, rogoze etj.), Mahmud Pasha i la vakufit katër dyqane, mullirin me pesë gurë dhe 15.000 akçe para të gatshme. Vakufin e vet ai e legalizoi më 1831.[27] Në këtë vakufname ai cakton myderrizit të medresesë, Haxhi Ali Efendiut, pagën vjetore prej 1.200 akçesh.[28] Kjo Medrese ka zhvilluar veprimtarinë e saj deri në vitet njëzeta të shekullit XX, veprimataria e saj do të pushojë me urdhër të pushtetit serb. 2.4. MEDRESEJA E EMIN PASHË RROTLLËS Vëllai i Mahmud Pashë Rrotllës, Emin Pasha, mytesarif i prizrenit gjatë viteve 1841- 1842, po njashtu ndërrtoi një xhami dhe medrese në Prizren. Kjo Medrese gjendej në oborr të xhamisë dhe ka funksionuar pa ndërpreje deri më vitin 1912, ndërsa me pushtimin serb vetëm në vitet ‘20 të shekullit XX ka funksionuar disa vite.[29] Këtë Medrese, kanë vijuar një numër i madh nxënësish; kjo xhami është prej xhamive më të bukura që ka prizreni.[30] Një objekt i Medresesë është rrënuar në fund të viteve ’20 të shekullit XX kjo Medrese ka qenë e përbërë prej disa objekteve.[31] Ndërsa një objekt tjetër i Medresesë së bashku me një pjesë të oborrit, mbas vitit 1912 për çudi ka kaluar në pronësi të serbit Arallambi Toskiç?! ku ende shërben si shtëpi banimi, ndërsa pjesa e shtëpisë kah rruga kryesore i ka në përdhese edhe shtatë lokale. Objektit i tretë i medresesë i cili ka shërbyer për banim të personelit fetar, është rrënuar nga ana Bashkësisë Islame tëprizrenit në vitin 1992, dhe në vend të saj është ngritur një objekt i ri. Edhe sot e kësaj dite në murin e pjesës të objektit të mejtepit, gjendet pllaka e mermertë (dim 67x 55 cm), ku me shkrimin sulus në dy kolona është gdhendur mbishkrimi i cili flet për meremetimin e medresesë (e cila ishte ndërtuar prej Emin Pashë Rrotllës). 2.5. MEDRESEJA E JAVUZ MEHMED EFENDIUT Anëtari i Këshillit të Lartë të sanxhakut të prizrenit, Javuz Mehmed-efendiu, legalizoi në gjyq më vitin 1864 (1281) vakufnamen me të cilin zyrtarizon medresen (Foto 5) të cilën e kishte ndërtuar ai vetë, e cila ndodhej përballë xhamisë së Sofi Sinan-Pashës, për mirëmbajtjen e kësaj medreseje i la vakufit tri dyqane të terzive.[32] Një pjesë e ndërtesës së Medresesë edhe sot është në gjendje funksionale, mirëpo kati shërben si shtëpi banimi, ndërsa përdhesa është shndërruar në dyqan. Kjo ndërtesë ka një arkitekturë të pasur folklorike ku së bashku me xhaminë e Sofi Sinan Pashës janë atrakcion turistik, dhe njëheri janë prej objekteve më të vjetra të arkitekturës osmane që kanë ngelur nga periudha osmane pa u shkatërruar në sheshin e shatërvanit në Prizren. 2.6. MEDRESEJA E SOFI SINAN PASHËS Për këtë Medrese shënimet janë fare të pakta, na mungojnë burimet autentike të kohës. Sipas M. Shukriut, “Medreseja e Sofi Sinan Pashës (Foto 6), ishte e vendosur në çardakët e xhamisë, ishte me dhoma të dekoruara, përkatëse për mësim, e cila ka funksionuar deri në vitin 1912. Në periudhën 1908-1912 drejtor i saj ishte Nuri efendiu myftiu i prizrenit, i biri i Halim efendisë, po ashtu myfti i prizrenit”.[33] Mulla Sefer Restelica mësoi dhe studioi në Medresenë e Sinan Pashës në Prizren në vitet 1888-1892, te Myderriz Halim Efendiu, i biri i Tefik Efendisë.[34] Ndërsa sipas studiuesit E. Haskuka: “Në çardakët e xhamisë së Sofi Sinan Pashës më 1908 tri vite punoi shkolla normale Darul-mualimin në gjuhën mësimore osmane. Drejtor i kësaj shkolle të Lartë ka qenë Ali efendiu nga Presheva”.[35] Kjo Medrese, shkollë normale Darul-mualimin, mbetet të ndriçohet më tepër gjatë hulumtimeve të mëtejshme. Vlen të theksohet se gjatë hulumtimeve të fundit, në një literaturë hasa që pranë Xhamisë (ndërtuar më 1543) së Ilijaz Kukës në Prizren kishte punuar edhe Medreseja...besojmë që hulumtimet e ardhshme do të japin rezultate edhe për këtë Medrese. Pas viteve tridhjetë të shekullit XIX në Perandorinë Osmane paraqiten shkollat shtetërore. Në fund të shek. XIX edhe në Vilajetin e Kosovës filloi të shtohej numri i shkollave shtetërore osmane: Iptidaije (shkolla fillore), ruzhdije (gjimnaze të ulëta), idadije (gjimnaze) dhe darul mual-limin (shkolla normale). Përveç këtyre, punonin edhe medresetë. Me Kushtetutën e Perandorisë Osmane të vitit 1876 dhe me ligjet e veçanta parashikohej që në çdo qytet e fshat të hapeshin shkolla fillore të detyrueshme për fëmijët e moshës 7-vjeçare, kurse nga viti 1883 ishte caktuar taksa e veçantë për financimin e arsimit.[36] Valiu i Vilajetit të prizrenit Safet Pasha (6. III. 1871 deri në 25. XII. 1871), filloi ngritjen e një godine për shkollën zejtare "Islahanen", por nuk e përfundoi. Pas një kohe u krye ndërtimi i asaj godine, por ajo shërbeu si depo për mbledhjen e ujemeve (taksa të ndryshme). Më vonë, në këtë ndërtesë u vendos spitali ushtarak. Për atë kohë, ndërtesa e islahanes ishte ndërtesë grandioze e impozante, me kate. U ndërtua prej gurit dhe tullave.[37] Sipas Sallnames së vitit 1874,prizreni i kishte 23 Xhamia, 2 mezxhid, 15 tyrbe, 21 mejtepe si dhe 4 medrese. Më 1886 në këtë qytet kishte 17 shkolla për meshkuj, 9 për femra dhe një Ruzhdije (gjimnaz i ultë) për fëmijët muslimanë në gjuhën mësimore osmane. Që të gjitha ishin të rangut mesatar.[38] Pra, nga kjo Sallname dhe nga hulumtimet tona vërtetojmë se në Prizren në atë kohë kanë punuar këto medrese: Gazi Mehmet Pashës, Mahmud Pashë Rrotllës, Emin Pashë Rrotllës si dhe ajo e Javuz Mehmed Efendiut. Në Prizren të gjitha këto medrese jo vetëm janë ngritur nga humanistët, por këta kanë vakufuar për mirëmbajtje dhe për paga të personelit si dhe për shpenzimet e nxënësve edhe një pjesë të dyqaneve dhe pasurive tjera të tyre dhe kështu siguroheshin të ardhurat e sigurta dhe të rregullta. Për vakëfet kujdeseshin drejtuesit e tyre (mytevelit). 3. prizreni DHE GJENDJA E MEDRESEVE GJATË VITEVE 1912-1999 Gjatë viteve 1912-1999, kur Kosova bashkë me të dhe prizreni gjendej nën pushtimin serb, pushtuesi jo vetëm që zbatoi fushatën e përgjithshme diskriminuese dhe të spastrimit etnik të shqiptarëve nga trojet e veta me qëllim të kolonizimit të këtyre viseve me popullatë sllave, por ata sistematikisht kryen edhe shkatërrimin e kulturës dhe arkitekturës islame-shqiptare. Në rrethanat e krijuara pas vitit 1912, jeta e organizuar fetare islame në viset shqiptare të pushtuara nga serbo-malazezët mund të thuhet se ishte paralizuar fare. Vepronin vetëm imamët më entuziastë. Ata organizonin kryesisht faljen e namazit dhe kryenin ceremonitë e varrimit të besimtarëve.[39] Për pozitën e popullatës muslimane të përfshirë në kuadër të kësaj Mbretërie, u bë fjalë edhe në Konferencën e Paqes në Paris, më 1919, ku a arrit marrëveshja e posaçme ndërkombëtare lidhur me pozitën e muslimanëve si pakicë fetare.[40] Mirëpo gjendja dhe pozita e arsimit fetar edhe më tej vazhdoi të ishte shumë e rëndë. Në fillim, të gjitha institucionet e arsimit fetar ishin të mbyllura, kurse një pjesë e madhe e tyre ishin rrënuar dhe djegur qëllimisht. [41] Sipas disa shënimeve statistikore, në viset shqiptare gjatë viteve 1912-1941 u rrënuan 320 xhami, u përdhosën 85 mejtepe dhe bibliotekat e tyre.[42] Në kundërshtim edhe me konventat ndërkombëtare të nënshkruara edhe prej tyre (Mbretërisë SKS), u vu dorë në pronën e institucioneve fetare islame. Shpronësimi i tyre filloi qysh në vitin 1912. Vetëm nga myftinia e prizrenit u konfiskuan 60 hektarë tokë.[43] Vetëm nga mesi i viteve 20 u aktivizuan disa medrese private në Kosovë. Pushteti serb përcillte me kujdes policor punën e mejtepeve dhe të medreseve, gjë që dëshmohet në shumë dokumente.[44] Sipas të dhënave që disponojmë, në Prizren, në këtë kohë rifillojnë punën përsëri vetëm medreseja e Gazi Mehmed Pashës dhe ajo e Emin Pashës. Shumë prej atyre klerikëve shqiptarë që e ngritën zërin kundër gjithë kësaj dhe sidomos kundër shpërnguljes së shqiptarëve, i vranë i arrestuan dhe i përzunë nga atdheu. Me 20 vjet burgim dhe konfiskim të pasurisë në vitin 1924, ishte dënuar edhe Myftiu i prizrenit, Haxhi Rrustem Shporta. Gjatë gjithë kohës së sundimit serb të Kosovës (1912-1999) shumë klerikë janë dënuar me burgim.[45] Planin e gjendjes së prizrenit që në mars të vitit 1913, e kishte hartuar arkitekti ushtarak serb, togeri Momir Korunoviq. Ai së bashku me arkitektin Dushan S. Milosavlevic, kishin hartuar edhe Planin Gjeneral, i cili ishte zyrtarizuar më 1924, kinse për rregullimin dhe zgjerimin e rrugëve të qytetit tëprizrenit, ndërsa në fakt kjo ishte mënyrë për asgjësimin krejtësisht të trashëgimisë shqiptare e me këtë edhe të asaj islame në Prizren.[46] Në këtë kohë, u shkatërruan nga pushtuesi serb Kompleksi me konaqet, xhaminë dhe medresenë, të cilët ishin ndërtuar nga mytesarifi i Sanxhakut të prizrenit, Mahmut Pashë Rrotlla, në fillim të shekullit XX. Medreseja e anëtarit të Këshillit të Lartë të sanxhakut të prizrenit, Javuz Mehmed-efendiut u mbyll nga serbët në vitin 1912 për të mos u hapur më kurrë.[47] Po kështu u veprua edhe me Medresenë - Darul-mualimin që vepronte në hajatet e Sinan Pashës. Madje në maj të vitit 1919, pushteti serb të udhëhequr nga inxhinieri Ivan Vangelov, kishin rrënuar hajatet e kësaj xhamie.[48] Një pjesë e objektit dhe të oborrit të Medresesë së Emin Pashë Rrotllës pas vitit 1912 kishte kaluar në pronësi të serbit Arallambi Toskiç?!, ndërsa medreseja në fund të viteve tridhjetë të shekullit XX do ta ndërpresë punën. Medreseja e Gazi Mehmed Pashës, që me okupimin serb të Kosovës e deri në fillim të viteve ‘20 të shekullit XX nuk do ta zhvillojë veprimtarinë e saj edukativo-arsimore.[49] Me rifillimin e punës, kjo Medrese, deri me fillimin e Luftës së Dytë Botërore kishte luajtur rolin e një klubi ilegal kulturor e kombëtar shqiptar, ku u edukuan fetarisht e kombëtarisht disa breza. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, kjo Medrese, pa pengesa do të zhvillojë veprimtarinë e saj. Sipas kërkesave të kohës, më 1943, shumë ish-medresantë i’u shtruan provimit shtetëror për titullin myderriz – profesor medreseje.[50] Me ripushtimin serbo-komunist të Kosovës, pas Luftës së Dytë Botërore nëpërmjet “planeve urbanistike” të qyteteve të Kosovës, u vazhdua edhe më tej me zhdukjen e gjurmëve të kulturës shqiptare të proveniencës islame.[51] Strukturat e pushtetit komunist të Kosovës, në mars të vitit 1947, Medresenë e Gazi Mehmet Pashës (Tempullin edukativo-arsimor të prizrenit), me një traditë rreth katër shekullore e mbyllën. Me Arkivin, përkatësisht me Bibliotekën e saj, u sollën njësoj si me shumë arkiva dhe biblioteka të tjera të bashkësive islame në hapësirën shqiptare nën administrimin pushtues jugosllav. Kësisoj, ata kryen barbari me asgjësimin pothuajse publik të një pjese të dokumenteve, dorëshkrimeve dhe pjesën më të madhe të librave nga thesari i kësaj biblioteke shumë të pasur, jo vetëm për prizrenin, por edhe më gjërë.[52] Gjatë Luftës së fundit në Kosovë serbët e arritën qëllimin e tyre të kahershëm duke e bërë realitet më 27 mars 1999, në ora 22.50, e dogjën dhe e rrafshuan për toke Dershanen e Medresesë së Mehmed Pashës-Muzeun e LSHP-së me të gjitha eksponatet (Foto 7). Po këtë ditë serbet dhanë lajme të rreme, qëllimisht, kinse bomba e NATO-së e ka goditur Muzeun e Lidhjes, në vend se ta godiste godinën e Kuvendit Komunal, etj.[53] Me Çlirimin e Kosovës dhe të prizrenit në qershor të vitit 1999, populli e ringriti Dershanën – Simbolin e Lidhjes Shqiptare të prizrenit. Ndërsa me rastin e shënimit të 122 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të prizrenit, më 10.06.2000 u rihap Muzeu i Lidhjes Shqiptare të prizrenit.[54] Gjatë kësaj lufte, serbët, prej 560 xhamive të Kosovës, 218 i dogjën, 4 medrese, 3 teqe, 1 hamam, 75 dyqane pronë e Bashkësisë Islame, 560 arabeska 12 mijë dorëshkrime dhe musafe të djegura.[55] Me plot të drejtë, Kryemyftiu i Kosovës Dr. Rexhep Boja për Luftën e fundit në Kosovë 1998-1999, thekson: "Agresioni policor, ushtarak e paramilitar serb në Kosovë nuk i rrezikoi vetëm jetët e mbi dy milionë shqiptarëve, por ai shkaktoi rrënimin, djegjen dhe shkatërrimin e një numri të madh të objekteve kulturore dhe fetare. Agresorët serbë duke rrënuar me vetëdije dhe me plan tërë atë që ishte ndërtuar me shekuj në truallin e Kosovës, (trashëgimisë kulturore jo serbe) shkaktuan dëme të pakompensueshme”.[56] Të gjitha këto që i mbarështruam në këtë kapitull janë përshkruar qartë në Kartën e OKB-së, ku “Ruajtja e trashëgimisë kulturore-historike dhe e identitetit kombëtar të çdo populli, është parim themelor”. Të gjitha këto parime i kishte shkelur vazhdimisht Jugosllavia në Kosovë edhe pse ishte ratifikuese e kësaj dhe konventave të tjera. Mirëpo, edhe sot e kësaj dite, Jugosllavia dhe autorët, nuk janë ndëshkuar nga ndonjë organizëm ndërkombëtar, për kryerjen e këtyre veprave barbare.[57] Por shqiptarët edhe përkundër ngushtimit të hapësirës së identitetit të tyre shpirtëror, kanë arritur me sakrifica të mëdha të mbijetojnë dhe t’i kultivojnë begatitë e tyre shpirtërore e trashëgiminë kulturore. Procesi i edukimit dhe çështjet edukativo-arsimore kanë qenë gjithmonë nevojë e domosdoshme dhe preokupim i përhershëm i popullit shqiptar në të gjitha etapat e zhvillimit historik dhe në të gjitha trojet etnike, që nga lashtësia e deri më sot. Tradita e veprimtarisë fetaro-islame në Kosovë është e vjetër, mbi gjashtë shekuj. Kjo veprimtari edhe sot e kësaj dite vazhdon të gjallërojë dhe të jep fryte në Kosovë-Prizren. Që nga viti 1994 vepron pandërprerje edhe paralelja e ndarë e Medresesë Alauddin e Prishtinës me katër klasë për femra dhe meshkuj në Prizren. -------------------------------------------------------------------------------- [1] Mr. Fejaz Drançolli, Disa ndërtime arkitektonike islame të shek. XV në Prishtinë, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 167. [2] Po aty, f. 168. [3] Skender Rizaj, Gjurmime Albanologjike seria e shkencave historike, nr. XIII-1983, f. 62; Nexhat Ibrahimi, suzi Prizrenasi, Prizren, 1410/1990, f. 20-21. [4] Hasan Kalesi i Ismail Redzep. Prizrenac Kukli beg i njegove zaduzbine, Prilozi za Orijentalnu filologiju, VIII-IX, 1958-9, Sarajevo. 1960, f. 163-166. [5] Hasan Kalesi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 93. [6] Skender Rizaj, Gjurmime Albanologjike seria e shkencave historike, nr. XIII-1983, f. 62. [7] Resul Rexhepi, Medreseja e mesme “Alaudin” në shtratin e Traditës dhe roli i saj për shkollimin e kuadrit fetar, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 554. [8] Maxhida Hafiz, Prosvjetni objekti Islamske Arhitekture na Kosovu, Starine Kosova VI-VII Antikitetet e Kosovës , Prishtinë, 1972/3, f. 94. [9] Po aty, f. 82. [10] Rezultatet e hulumtimeve në terren. [11] Po aty. [12] Maxhida Hafiz, Po aty, f. 82; Deklarata e Hafëz Jakup Muqeziut i lindur më 1919, dhënë më 22.10.2003 në Prizren. [13] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 148. [14] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 94; Resul Rexhepi, Medreseja e mesme “Alaudin” në shtratin e traditës dhe roli i saj për shkollimin e kuadrit Fetar, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 554; Deklaratë e Hafëz Jakup Muqeziut (ka mbaruar shkollimin më 1937 në Medresenë e Gazi Mehmet pashës) i lindur më 1919, dhënë më 22.10.2003 në Prizren. [15] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 162; Nehat Krasniqi, Kronika “Menakëb”e Tahir Efendiut, burim i rendësishëm për historinë e kulturës në Prizren gjatë periudhës Turko-Osmane, Edukata Islame, Nr. 57, Prishtinë, 1995. f. 80. [16] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare tëprizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë 2003, f. 11; Raif Virmiça, Kosova’da Osmanli Mimari Eserleri, Ankara, 1999, f. 35-36, E shqipëroi për nevoja të mia, Fejzullah Shatri, profesorë i orientalistikës, Prizren, më 21.10.2003. [17] Fotokopje e Vakufnames të vërtetuar më vitin 1795, origjinali është djegur së bashku me Dershanen - Muzeun e LSHP më 27 mars 1999 nga serbët; Parim Kosova, Monumentet dhe Eksponatet Muzeale të Ymer prizrenit, Ymer prizreni Personalitet i shquar i Lëvizjes Kombëtare, Ulqin, 2002, f. 169. [18] Muhamed Shukriu, Vlerat Arkitektonike-Folklorike dhe marrëdhëniet pronësore-juridike në Kompleksin Monumental “Lidhja e prizrenit” në Konferenca Shkencore e 100 vjetorit të LSHP-së, I, Prishtinë, 1981, f. 636. [19] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare të prizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë 2003, f. 23. [20] Parim Kosova, Monumentet dhe Eksponatet Muzeale në kujtesën për Ymerprizrenin, dritë e re për kryetarin e parë të Shqipërisë Etnike, Prishtinë, 2002, f. 182-183. [21] Dorëshkrimi Origjinal i “ Tevarihi” të Haxhi Ymer Lutfi Paqarizit, ruhet në Institutin për Mbrojtjen e Monumenteve Kulturore në Prizren. E shqipëroi për nevoja të mia, Mediha Fishekqiu, profesoreshë e orientalistikës, Prizren, më 21.10.2003; Ixhiazetname kemi hasur edhe gjatë hulumtimeve tona në terren. [22] Dr. Muhamet Pirraku, Fryma ptriotike në poezinë e Mulla Vejsel Gutës, Dituria Islame, Nr. 133, Prishtinë, 2001, f. 31; Deklaratë e Hafëz Jakup Muqeziut (ka mbaruar shkollimin më 1937 në Medresenë e Gazi Mehmet pashës) i lindur më 1919, dhënë më 22.10.2003 në Prizren. [23] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare tëprizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë 2003, f. 27; Parim Kosova, Monumentet dhe Eksponatet Muzeale në kujtesën për Ymer prizrenin, Dritë e re për kryetarin e parë të Shqipërisë Etnike, Prishtinë, 2002, f. 183-184. [24] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 94-95. [25] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 160. [26]Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 96. [27] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 153. [28] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 96. [29] Deklaratë e Hafëz Jakup Muqeziut (ka mbaruar shkollimin më 1937 në Medresenë e Gazi Mehmet pashës) i lindur më 1919, tani ende punon Imam në Xhaminë e Emin Pashës, dhënë më 22.10.2003 në Prizren. [30] Po aty, f. 97. [31] Deklaratë e Hafëz Jakup Muqeziut (ka mbaruar shkollimin më 1937 në Medresenë e Gazi Mehmet pashës) i lindur më 1919, tani ende punon Imam në Xhaminë e Emin Pashës, dhënë më 22.10.2003 në Prizren. [32] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 97. [33] Muhamed Shukriu, prizreni i Lashtë-Morfologjia e ecurive për ruajtjen e kulturës materiale, Prizren 2001, f. 297. [34] Dr. Muhamet Pirraku, Myderriz Ymerprizreni Ora, Zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Sharr, 2003, f. 20. [35] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 154-155. [36] Mr. Aliriza Selmani, Shkollat fetare islame në kazanë e Gjilanit në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 433-434. [37] Dr. Esat Haskuka Hostorijsko-Geografska Analiza Urbanih Funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, f. 155. [38] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime Albanologjike, I/1, 1962, Prishtinë, f. 98. [39] Dr. Haki Kasumi, Gjendja organizative e Bashkësisë Islame te shqiptarët nën okupimin Jugosllav 1912-1941, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 459-460. [40] Po aty, f. 461. [41] Po aty, f. 463. [42] Dr. Jusuf Osmani Rezistenca e kuadrit dhe e institucioneve fetare kundër reformës agrare dhe kolonizimit në Kosovë midis dy Luftërave Botërore, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 488. [43] Dr. Marenglen Verli, Orientimi i reformës agrare kolonizuese të mbretërisë jugosllave mbi fshatarësinë shqiptare myslimane dhe pasojat e saj, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 467. [44] Dr. Haki Kasumi, Gjendja organizative e Bashkësisë Islame te shqiptarët nën okupimin Jugosllav 1912-1941, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 463. [45] Resul Rexhepi – Sadik Mehmeti, “Risaleja e Haxhi Rrustem ef. Shportës – një vepër e rendësishme për shkencat kuranore, Edukata Islame, Nr. 70, Prishtinë, 2003, f. 74. [46] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare të prizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë, 2003, f. 43. [47] Po aty, f. 48. [48] Resul Rexhepi – Sadik Mehmeti, “Risaleja e Haxhi Rrustem ef. Shportës – një vepër e rendësishme për shkencat kuranore, Edukata Islame, Nr. 70, Prishtinë, 2003, f. 73-74. [49] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare të prizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë, 2003, f. 44; [50] Dr. Muhamet Pirraku, Fryma ptriotike në poezinë e Mulla Vejsel Gutës, Dituria Islame, Nr. 133, Prishtinë, 2001, f. 31. [51] Mr. Fejaz Drançolli, Disa ndërtime arkitektonike islame të shek. XV në Prishtinë, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Prishtinë, 1995, f. 167-168. [52] Parim Kosova, Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare tëprizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal) tezë e magjistraturës në dorëshkrim, Prishtinë, 2003, f. 44-45. [53] Parim Kosova, Fakte dhe Prova se si u dogj Muzeu i Lidhjes Shqiptare të prizrenit, Illyria, March 13 -15, Nyu York, 2001, Volume 11, No. 1019, f. 19. [54] Parim Kosova, Monumentet dhe eksponatet muzeale në kujtesën për Ymer prizrenin, Dritë e re për kryetarin e parë të Shqipërisë Etnike, Prishtinë, 2002, f. 185. [55] H. Sabri ef. Bajgora, Dëshmi Rrënqethëse të një gjenocidi, Barbaria serbe ndaj Monumenteve Islame në Kosovë (Shkurt ’98 – Qershor ’99) – Serbian Barbarities Against Islamic Monuments in Kosova (February ’98 – June ’99), Prishtinë, 2000, f. 8. [56] Myftiu, Dr. Rexhep Boja, Gjenocidi, kulturocidi dhe urbicidi serb në Kosovë, Barbaria serbe ndaj Monumenteve Islame në Kosovë (Shkurt ’98 – Qershor ’99) – Serbian Barbarities Againts Islamik Monuments in Kosova (February ’98 – June ’99), Prishtinë, 2000, f. 5. [57] Esat Kamberi, Etnokulturocidi në Kosovë – Ethnoculturocid in Kosova, Tetovë, 1999, f. 77.  

Suzi Prizreni, dijetar dhe bamirës i shekullit XV-XVI

Shkruan: Nexhat Ibrahimi   Hyrje Historiografia Osmane, por edhe ajo ballkanike, është e varfër në pikëpamje të hollësive historike mbi mënyrën dhe faktorët e depërtimit të Osmanlinjve në Ballkan dhe të vetë popujve ballkanikë nën sundimin osman. Të gjithë historiografët e hershëm, por edhe ata të mëvonshëm për këtë periudhë kryesisht flasin me përgjithësime, sigurisht, në mungesë të të dhënave historike dhe të studimeve të specializuara. Ndër ata që dallohen me shkrime të përimta mbi ndodhitë e shumta të asaj periudhe në Ballkan janë Sebai Sulejmani Çelebiu nga Drinopolje, i cili në 5 mijë bejte (distihe) i këndoi aktivitetet ushtarake në Bosnjë nga veziri i madh Koxha Daud Pasha (vdiq më 904 h./1598)[1] dhe Suzi Prizreni nga Prizreni, i cili në 15 mijë bejte i këndoi luftërat dhe trimëritë e Gazi Ali bej Mihaloglut, trimit dhe komandantit turk me famë[2] të madhe në mesin e bashkohësve dhe më vonë.             Krahas këtij synimi të qartë se Suzi Prizreni paraqet burim të dorës së parë për studimin e shekullit XV-XVI, synimi vijues për trajtimin e Suziut është që ky dijetar dhe personaliotet të mos harrohet, sepse studimi i figurës së tij shumëpërmasash do të ndihmojë të kemi një histori më të plotë dhe më objektive. Për prizrenasit dhe më gjerë interesimi për të ka edhe pikëpamje praktike, sepse edhe sot e gjithë ditën, besimtarët shfrytëzojnë bamirësitë, vakufet e Suzi Prizrenit, si xhaminë, bibliotekën, shkollën, tokat e tij të lëna vakuf etj.             Deri në vitet e tridhjeta të shekullit XX veprat e Sebai Sulejman Çelebiut dhe të Suzi Prizrenit mendoheshin të humbura, por viti 1929 paraqet një kthesë në këtë aspekt. Akademia Jugosllave e Shkencave në Zagreb dhe Preussische Statsbibliothek në Berlin njëkohësisht në koleksionin e tyre oriental fituan fragmente të veprës së madhe të Suziut.[3]             Edhe pse vepra e Suzi Prizrenit është zbuluar pjesërisht para 7-8 dekadash, deri tash shkencëtarët krejt pak janë preokupuar me veprën e tij: me autenticitetin e veprës, me të dhënat e saj historike, kulturore, gjuhësore etj. Nuk duhet zhvlerësuar përpjekjet e kufizuara të Aleksej Olesnickit, Hasan Kaleshit, Mehmed Mujezinoviqit e të ngjashëm në ndriçimin e Suziut dhe të veprës së tij, por përpjekjet e tyre kanë qenë fillestare dhe gurthemel për hulumtime të mëtejshme.             As përpjekja jonë nuk synon t’i kapërcejë këto studime. Shkaqet janë të natyrës objektive (mosnjohja e gjuhës osmane, mospasja akces në dorëshkrime etj.) dhe subjektive (mosinteresimi i studiuesve për këtë temë si pasojë e mospërkrahjes së institucioneve dhe mosofrimit të ndihmës materiale për këtë punë shumë, shumë të lodhshme e të shtrenjtë etj.). Synimi ynë është që kjo temë të shtrohet objektivisht jashtë interesimeve politike e ideologjike, të vendoset në themele të shëndosha dhe shkrimet e deritashme të vlerësohen shkencërisht.     I. Rrethanat shoqërore-historike në Prizren gjatë shekujve XV-XVI             Prizreni edhe para ardhjes së Osmanlinjve paraqiste qendër të rëndësi të shumëfishtë: politike, strategjike por edhe tregtare e kulturore. Të dhënat historike tregojnë se prej shekujve X-XIV Prizreni ka ndërruar shumë pushtues: bullgarët, bizantinët, nemanjidët, sërish bizantinët, bullgarët dhe nemanjidët, përkatësisht serbët.[4] Shkruarje-ardhja e pushtuesve Prizrenin e dëmtoi rëndë. Shekulli XV Prizrenin e gjeti të dërrmuar politikisht dhe të konsumuar ekonomikisht. Këtë gjendje në Prizren e gjetën edhe osmanlinjtë. Por, shumë shpejtë, Prizreni me ardhjen e osmanlinjve filloi të gjallërohet dhe të bëhet pikë mjaft frekuentuese e grupeve tregtare, zejtare por edhe e të interesuarve të tjerë. Zhvillimi i përshpejtuar kryesisht bazohej në mënyrën zejtare të prodhimit, komunikacioni zhvillohej me karvane, kurse për nevojat e përgjithshme shtetërore u themeluan qendrat, organizatat tregtare, administrative, politike, religjioze, shëndetësore dhe kulturore-arsimore.[5]             Shkencërisht ende është e diskutueshme se kur e pushtuan Prizrenin osmanlinjt. Sipas burimeve turke, Prizreni është pushtuar nga vetë Sulltan Mehmedi II Fatihu përfundimisht më 1459. Historiani nga Kosova, Skender Rizaj, si shkak për këtë vonesë kaq të madhe i merrë luftrat e Gjergj Kastriotit[6] që i zhvillonte kundër osmanlinjve. Por, Hasan Kaleshi mendon se Prizreni është pushtuar nga osmanslinjt para 21 qershor 1457[7], që është më afër të vërtetës.             Mirëpo, nga aspekti ushtarak i pushtimit të Prizrenit, vëmendjen e lexuesit do të zhvendosim në aspektin e rrethanave të përgjithshme të Prizrenit në fillim të shekullit XVI. Në këtë kohë Prizreni pati filluar të merrë tiparet e një qyteti oriental musliman. Kishte namazxhahun (musalën), disa xhami, disa shkolla, medrese dhe disa biblioteka me dorëshkrime në gjuhën arabe, persiane e turke. Po ashtu, tashmë disa njerëz kishin vizituar Qabenë në Mekë. Deri sa për qytetin mund të thuhet se frymonte islam, periferia, apo fshatrat nuk e kishin gjendjen e qytetit. Atje ende nuk e kishin përvetësuar Islamin krejtësisht.[8]             Hulumtuesi A. Olesnicki pohon se turqit e kanë quajtur Prizrenin “gurrë, burim të poetëve”, apo, djep të poezisë. Por, për fat të mirë, ky epitet e ka përcjellë Prizrenin deri në ditët e sotme, duke prezantuar një qytet të kulturës, të arsimit, të frymëzimit dhe krijimit artistik. Nga periudha e hershme kemi poetë të njohur: Suziun, Nehariun, Suxhudiun, Ashik Çelebiun, Sa’jin, Shem’in, Behariun, Texhel-liun dhe shumë e shumë të tjerë për të cilët dihet dhe për shumë të tjerë për të cilët nuk dihet, por që gjeniu popullor nuk i ka harruar në ndonjë mënyrë.[9]             Mirëpo, njëri ndër produktet më të dalluara, më frytdhënëse dhe më sfiduese të kësaj periudhe, pa dyshim, ishte Suzi Prizreni, i cili në vazhdim do të jetë objekt shqyrtimi.   II. Jeta e Suzi Prizrenit             Në periudhën e ndërrimit të kulturës dhe qytetërimit kristian me kulturën dhe qytetërimin musliman, të cilat në shikim të parë janë dy fe të afërta, por në realitetin historik shpeshherë dy antipode dhe armiqë të përbetuar, i pari në rënie, fikje e tërheqje, kurse i dyti në rritje e lulëzim, në periudhën kur kundërthëniet shoqërore-politike patën arritur kulmin e tyre, në Prizren u lind Muhamedi, i biri i Mahmudit i biri i Abdullahut, nga Prizreni, në popull dhe në literaturë i njohur si Suziu[10]. Në popull njihet edhe si: Soziu, Sozi Baba, Suzi Çelebiu etj.   II.1. Emri dhe prejardhja nacionale e Suziut             Një kohë të gjatë nuk është ditur emri i plotë i Suziut dhe i të parëve të tij. Me të drejtë Franz Babingeri pati tërhequr vërejtjen se emri Suzi është nofkë poetike e jo emër i vërtetë. Mirëpo, këtë enigmë e zgjodhi dr. Aleksej Olesnicki. Ky në vjeshtën e vitit 1930 e vizitoi Prizrenin dhe nga imami i xhamisë së Suzi Prizrenit, hafiz Kemal Kajseriu, i huazoi për disa ditë ca dokumente të vjetra osmane. Ndër këto dokumente ishte edhe Vakuf-nameja e Suzi Prizrenit. Duke e studiuar këtë dokument A. Olesnicki e zbuloi emrin e vërtetë të Suzi Prizrenit por dhe shumë të dhëna të tjera me rëndësi kapitale.[11] Nga hulumtimet që janë bërë vërehet se nofka “Suzi” është emër i vonshëm, atëherë kur Suziu kishte formuar veten e tij dhe ishte afirmuar në rrethin ku ka jetuar dhe vepruar. Sikur edhe shumë të dhëna të tjera biografike që janë të mjegulluara, ashtu edhe të dhënat rreth lindjes së tij janë të mjegulluara. Aleksej Olesnicki lindjen e tij e vendosi diku ndërmjet vitit 1455 dhe 1465[12], por as vetë ai nuk ishte plotësisht i sigurt. Rezultatet e deritanishme shkencore nuk ofrojnë diçka më tepër lidhur me këtë çështje. Mendohet se Suziu u lind, u rrit dhe u edukua në Prizren.             Më e qartë nuk është as çështja e prejardhjes nacionale të Suziut. Në mungesë të provave të dorës së parë duhet kundruar me kujdes burimet dytësore rreth këtyre çështjeve, siç janë defterët kadastralë, sallnamet, sixhilët e ndryshëm, udhëpërshkrimet e të tjera, në mënyrë që të zbardhen të dhëna të reja.             Për prejardhjen e Suziut ekzistojnë disa hipoteza. Disa mendojnë se ai është ardhacak turk, disa thonë se është me prejardhje sllave, përkatësisht serbe[13] dhe ka edhe hipoteza të tjera. Ne mendojmë se këto hipoteza janë rezultat i ngarkesave ideologjike dhe i dëshirës së tyre që personalitetet e mëdha të përvetësohen, e herë-herë edhe të diskreditohen. Këtë rrëmujë e kanë shkaktuar apo thelluar edhe shkencëtarët diletantë, pa njohuri më të thella dhe më të gjithanshme kulturore-historike.             Konsiderojmë që hipoteza se Suzi Prizreni është ardhacak nga Turqia është e paqëndrueshme historikisht dhe logjikisht. Këtë e argumentojmë me provën se në të gjitha veprat historike-letrare turke, por edhe në vakufnamen dhe epitafin e tij shënon se Suziu është “zerrin - prizrenas”. Po ashtu, është një rregull i pashkruar, i cili lehtë mund të identifikohet në literaturën muslimane, sipas së cilës, kudo që të jetojë, të shkollohet apo të veprojë një personalitet, por edhe një njeri i zakonshëm, ai do të quhet sipas vendit nga e ka prejardhjen, sipas përkatësisë nacionale apo së paku do të quhetmuhaxhir.[14] Këtë e provon edhe historia e hershme islame. Selman Farisiu nga Persia, Bilal Habeshiu nga Abisinia, Imam Buhariu nga Buhara, Imam Gazaliu nga Gazeli (Horasani), Sami Frashëringa Frashëri etj. janë shembull eklatant. Një gjë e tillë është edhe me Suziun. Ky quhet Suzi Zerrini(Suzi Prizreni). Sikur Suziu të mos ishte prizrenas, pa dyshim do të quhej ndryshe, për më tepër si i huaj. Këtë mendim se Suziu është prizrenas e mbante edhe Aleksej Olesnicki, por, si duket, vetëm e vetëm për të provuar që Suziu të konsiderohet “autokton me prejardhje sllave, ose më saktë, serbe.”[15] Këtë mendim të tij Olesnicki e argumenton me faktin se të islamizuarit (muslimanët) e rinjë, me rastin e pranimit të Islamit, kurse për t’iu ikur emrave të tyre të mëhershëm me prejardhje joislame, merrnin emrin Abdullah (Rob i Allahut). A. Olesnicki mendon se Suziu është serb, por për t’i ikur emrit të vërtetë të gjyshit të tij, e ka emëruar atë me Abdullah. Edhe pse një dukuri e këtillë në fillim ka qenë e shpeshtë, hipoteza e Aleksej Olesnickit në lidhje me Suziun është e paqëndrueshme, për arsye se marrja e emrit Abdullah nuk ka qenë tipike dhe karakteristike vetëm për muslimanët e rinjë me prejardhje serbe apo sllave, por edhe për muslimanët e rinjë shqiptarë dhe për popuj të tjerë. Nëse është kështu, kurse mendojmë se kjo është më se e sigurt, nga një anë, dhe nga ana tjetër, nëse struktura nacionale e popullsisë së Prizrenit në periudhën e Suziut ka qenë në epërsi të konsiderueshme të shqiptarëve, që edhe kjo është më se e sigurt[16], atëherë me të drejtë Suziu do të konsiderohej shqiptar, të parët e të cilit e kanë pranuar Islamin.   II.2. Arsimimi i Suziut Mbi shkollimin e Suziut edhe sot e kësaj dite nuk kemi të dhëna. Nuk dimë as për vendin, as për kohën e shkollimit të Suziut. Megjithatë, disa autorë mendojnë se Suziu u lind, u rrit dhe u edukua në Prizren. Sami Frashëri thekson një të dhënë se pas shkollimit Suziu punoi një kohë si kadi.[17] Kemi edhe një informacion interesant, një anekdotë që ende qarkullon në Prizren, e sipas të gjitha gjasave ka qenë ndodhi e vërtetë, të cilën e ka shënuar edhe Petar Kostiq. Sipas kësaj anekdote, Suziu, duke u kthyer nga Konstantinopoli në vendlindje pas shkollimit të përfunduar, u ndal të pushojë në Tetovë. Aty hasi në një kadi, i cili abuzonte me kompetencat e detyrës së tij. Suziu lidhur me këtë dukuri që e hasi i shkroi Sulltanit një letër të thurur në vargje, kundër kadiut të këtillë. Këtë denoncim Shejh’ul-islami ia dorëzoi sulltanit. Sulltani e eliminoi problemin, por në shenjë mirënjohjeje për këtë gjest të mirë dhe për besnikëri ndaj hilafetit, i dhuroi Suziut të dhjetën (ushrin) e të ardhurave shtetërore nga fshati Grazhdanik.[18] Këtë të dhënë e provon edhe Vakuf-nameja e Suziut, të cilën ndonëse jokomplete, e përktheu A. Olesnicki në studimin e tij, shpesh të theksuar në shkrimin tonë.   II. 3. Aktiviteti i Suziut dhe vendosja e tij në Prizren Duke i hulumtuar shkrimet dhe veprimtarinë e gjallë të Suziut vërejmë se Suziu pati arritur arsimim dhe ngritje intelektuale të lartë. Fliste osmanishten, arabishten dhe persishten por edhe gjuhët vendore të kohës. Ishte mjaft inteligjent dhe tregoi rezultat në të gjitha fushat. Gjithnjë shihej në kontakt dhe në prani të dijetarëve dhe krijuesve. Shkrimet e tij të gjetura, të cilat ruhen në Zagreb, Berlin e qendra të tjera vërtetojnë për shkallën e lartë intelektuale të Suziut. Po ashtu, këtë fakt e provon edhe biblioteka e tij e pasur dhe e llojllojshme e lënë vakuf. Suziu si personalitet gëzonte renome të lartë. Franz Babingeri i shkroi Aleksej Olesnickit duke e theksuar se vetëm dy autorë, Sebaiu dhe Suziu, meritonin vëmendje, sepse me përshkrimet e tyre ofrojnë histori reale dhe objektive për kohët e bujshme në Ballkan. Nga ajo që mund të lexohet dhe të konkludohet nga shkrimet e tij është e qartë se Suziu me kënaqësi ka kryer detyrën e imamit, hatibit e mualimit, pastaj të muezinit dhe të tjera. Një pjesë të jetës së tij Suziu e kaloi si sekretar personal i Ali Bej Mihaloglut, njërit nga akinxhinjtë[19]më të dalluar në Perandorinë Osmane, për të cilin do të flasim kur të trajtohet Suziu si historian dhe poet. Nuk kemi të dhëna se kur u vendos Suziu në Prizren. Vakufnameja e tij e legalizuar në vitin 1513 jep të kuptojmë se ai më herët është kthyer dhe vendosur në vendlindjen e tij në Prizren pas shkollimit dhe aktivitetit ushtarak të tij. Kjo kuptohet edhe nga fakti se për ta fituar atë pasuri, për t’i ndërtuar gjithë ato objekte dhe për t’i lënë vakuf ato objekte kërkohet kohë, që jep të kuptojmë se Suziu një kohë më të gjatë jetoi në Prizren. Lidhur me Suziun duhet sqaruar edhe dy çështje: E para është nofka “Çelebi” e cila i atribuohet Suziut dhe e dyta është vdekja e Suziut.   II. 4. Nofka “Çelebi” Çështja e nofkës, ofiqit “çelebi”[20] është e rëndomtë thuajse nga të gjithë autorët turq, evropianë dhe të vendit kur është fjala për Suziun. Sipas dijes sonë, i pari i cili e tërhoqi vërejtjen për përdorimin e gabueshëm të nofkës çelebi për Suziun është Hasan Kaleshi, pa dyshim orientalisti më i madh shqiptar. Ai konsideron se i pari këtë nofkë e futi në përdorim poeti i lashtë prizrenas Sa’ji, autor i veprës “Tezkere”. Nga ky e transmetoi Surreja, kurse prej tij Franz Babingeri, e nga ky e huazoi edhe Aleksej Olesnicki. Me rastin e botimit kritik të Gazavet-names edhe Agah Sirri Levend, i ndikuar nga A. Olesnicki, e përdori këtë nofkë. Mirëpo, Hasan Kaleshi mendon se nofka çelebi është përdorur gabimisht duke u përcjellë nga njëri autor në tjetrin. H. Kaleshi kundërshton përdorimin e shprehjes çelebi për Suziun dhe lidhur me këtë problem sjellë argumente bindëse: Në vakufnamen e Suziut askund nuk përmendet nofka çelebi. Por, në vend të saj përmendet nofkaMewlana Suzi (Zotëriu ynë Suziu); Ndër dëshmitarët të cilët gjenden në vakufnamen e Suziut, pesë persona e bartin nofkën çelebi. Sikur Suziu ta kishte këtë nofkë, sigurisht se do ta shënonte në vakufname; Në mbishkrimin, epitafin e varrit të Suziut qëndrojnë vetëm fjalët Suzi Zerrini (Suzi Prizreni), por jo edhe nofka çelebi; Ndër qytetarët (e hershëm - NI) të Prizrenit Suziu nuk njihet si “Suzi Çelebiu”, por vetëm si Suzi, Sozi, Sozi Baba, apo edhe Xhamia e Suziut (Suzi Camisi), Kroni i Suziut (Suzi çesmesi), Ura e Suziut (Suzi Koprusu) e shprehje të ngjashme; El-Latifi, poet bashkëkohës i Suziut, gjithashtu nuk e përmend nofkën çelebi, por thekson se Suziu i përket tarikatit nakshibendij, prandaj edhe ka qenë i njohur si Suzi Nakshibendij;[21] Një varg dokumentesh të cilat hyjnë në një sixhil të Prizrenit, kurse i cili tash gjendet në Akademinë e Shkencave, emri i Suziut gjithnjë shënohet si “Mulla Suziu”[22]; Edhe shkencëtari i madh Sami Frashëri, Suziun e quan vetëm Suzi[23], pa nofka e shtesa të tjera. Është e qartë se Hasan Kaleshi me të drejtë konkludon se përdorimi i nofkës çelebi për Suziun ka qenë në gabim, i cili iu atribua Suziut për shkak të pjesëmarrjes së tij në ekspeditat e shumta ushtarake të Ali bej Mihaloglut, në cilësi të sekretarit personal të tij.   II. 5. Vdekja e Suziut Vdekja e Suziut është çështje që kërkon sqarime. Literatura nuk ofron qartësi të mjaftueshme, madje përcillet me një lloj misterioziteti. Aleksej Olesnicki transmeton një gojëdhënë të dëgjuar në Prizren, e cila edhe tash aty-këtu dëgjohet, sipas së cilës Suziu ka vdekur në një përleshje me jobesimtarët në periferi të Prizrenit, te shpella afër vendbanimit të Nashecit[24], dhe këtë gojëdhënë e merr për të vërtetë. Mendojmë se Aleksej Olesnicki ka ngatërruar gjerat dhe mendimi i tij nuk është i qëndrueshëm. Ja disa arsye: - Në përditësinë muslimane është traditë që luftëtarët muslimanë në vendin ku bijnë shehid aty edhe varrosen. Mirëpo, Suziu është i varrosur në oborrin e xhamisë së tij e jo në Nashec, që hedh poshtë pretendimet e Olesnickit; - Po të kishte rënë shehid Suziu, në epitafin e tij të varrit do të shënohej nofka “shehid”, që për periudhën në fjalë ishte traditë e pashmangshme[25], kurse për këtë çështje në epitafin e tij nuk ka kurrfarë shenjash se nuk është vdekje e zakonshme; - As bashkëkohësi i tij, El-Latifi, por edhe dokumentet e tjera të shumta ku përmendet emri Suzi nuk japin shënime të drejtpërdrejta as të tërthorta lidhur me vdekjen e tij në shpellën e Nashecit; - As Mehmed Tahir efendiu në Kronikën[26] e tij të njohur ndër shkencëtarët si El-Menakib, nuk e përmend se Suziu ka rënë shehid. Është mirë e njohur se Tahir efendiu  ka qenë i njoftuar me ndodhitë e ndryshme në Prizren sikur edhe me personalitetet e mëdha në të kaluarën e Prizrenit.[27] As kronikat turke, as dokumentet e tjera, deri tash të njohura, nuk shënojnë në këtë periudhë ndonjë luftë rreth Prizrenit, kështu që Suziu nuk ka zhvilluar luftë, për më tepër, atëherë Suziu kishte rreth 69 vjet[28], dhe nuk ka qenë i aftë të zhvillojë luftë. Në bazë të epitafit të Suziut, i cili edhe sot ekziston, mund të konstatojmë se Suziu ka vdekur në vitin 931 hixhrij, përkatësisht ndërmjet 29. 10. 1524 – 17. 10. 1525 sipas kohës së re. Këto të dhëna i lexojmë nga mbishkrimi në epitafin e varrit të Suziut, i cili nuk ndryshon për nga forma dhe dimensionet me atë të vëllait të tij, Nehariut. Këto nishane në bazë kanë rrethin me diametër 20 cm. Nishanet në kokë nuk kanë turban, por në mënyrë konike mbarojnë sikur edhe nishanet në këmbë. Në anën e kokës janë të gëdhendura mbishkrimet me shkronja të mëdha nes’h xhel-li, në prozë, në gjuhën arabe[29]. Mbishkrimi i Suziut ka pesë radhë:   ألمتوفي  ألمرحوم  ألمغفور سو زۑ  زريني في   تاريخ   سنة تسعماء  إحدى  و  ثلثين رحمة  واسعة.   “I vdekuri, i mëshiruari, i faluri Suzi Zerrini Vdiq në vitin Nëntëqind e tridhjetë e një Ndaj tij past mëshirë e gjerë.”[30]   Nëse tekstin e sipërm dhe atë që e sjellë A. Olesnicki[31] e krahasojmë, vërejmë se te Olesnicki është i pranishëm edhe invokacioni هوا لبا قى  (Ai është i përjetshëm). Nga A. Olesnicki, pa ndonjë shikim kritik, por edhe pa shikuar në vend të ngjarjes, si duket, këtë invokacion e huazoi edhe Hasan Kaleshi. Mirëpo, historikisht, ky invokacion në mbishkrimet e varrezave paraqitet në shekullin XVIII[32], e jo në gjysmën e parë të shekullit XVI. Gjithashtu, te A. Olesnicki dhe Hasan Kaleshi vërejmë prefiksin پر  “prî” kur është fjala për Prizrenin. Ky prefiks nuk gjendet në të vërtetë në epitafin e Suziut. Në epitaf lexojmë përjashtimisht سوزي زريني   (Sûzî Zerrînî), pa prefiksin “prî”. Për të dëshmuar se nuk është fjala për ndonjë gabim apo dëmtim të epitafit, të shkaktuar nga dhëmbi i kohës apo të qëllimtë, as për ndonjë vendbanim tjetër, theksojmë edhe epitafin e vëllait të Suziut, Nehariut. Edhe me këtë rast Prizreni është quajtur “زريني “ (Zerrini), pa prefiksin “pri”: “Ka ndodhur vdekja e të mëshirshmit Të falurit Nehariut Zerrinit në vitin Nëntëqind e njëzet E nëntë Ndaj tij past mëshirë e gjerë.” [33]   Nuk është pa rëndësi të theksohet një shënim me rëndësi nga dorëshkrimi i Tefsirit /Komentit/ të Kur’anit në gjuhën persiane nga Husein Kashifiu, të cilin e vakufoi Sofi Sinan pasha, veziri i madh i Sulltan Muratit (1588-1589) për xhaminë e Gazi Mehmed pashës, dorëshkrim ky i cili gjendet në Bibliotekën e Gazi Mehmed pashës në Prizren, ku përveç tjerash shkruan:   ... و شرط أن يوضع و يقرأ في جامع بنأء اخوا ألدستور ألمشار اليه أعني المرحوم ألمغفور له محمد باشا بقصبة زرين وقفا صحيحا شرعيا علي قول من جوز وقف ألمنقولات ...[34]   “... Ai i cili e ka kushtëzuar që (ky tefsir[35]) të vehet dhe të lexohet në xhaminë të cilën e ka ndërtuar vëllai i vezirit të përmendur, d.m.th.: I mëshiruari dhe i faluri nga Zoti, Mehmed pasha, në kasabën eZerrinit. Këtë e ka lënë vakuf si vakuf korrekt dhe sipas sheriatit, sipas fjalëve të atyre të cilët e mendojnë të lejueshëm lënien vakuf të luajtshmërive ...”.[36] Nuk e kemi të qartë nga ka rrjedh kjo inkonsekuencë te A. Olesnicki dhe H. Kaleshi në çështjen e prefiksit “pri”, të tepërt në rastin e deshifrimit të emrit të Prizrenit? Si duket, që të dytë janë mbështetur në format standarde të vakufnameve dhe nuk janë angazhuar sa duhet në leximin e drejtë të epitafit. Në këtë çështje ka ndihmuar sigurisht edhe vështirësia e leximit korrekt të mbishkrimit, sepse epitafi sigurisht ka qenë i pluhërosur dhe i gëlqerosur nga dhëmbi i kohës apo edhe nga banorët e lagjes.   III. Veprimtaria e Suziut III.1. Fëmijëria dhe rinia Gjatë hulumtimit dhe studimit të veprës së Suziut në pikëpamje të veprimtarisë së tij, paraqiten dy probleme: - Problemi i parë konsiston, siç cekëm më herët, në mungesën e burimeve historike që të ndriçohet vepra e tij; - Problemi i dytë konsiston në aktivitetin e llojllojshëm të Suziut, por njëherit edhe aq të frytshëm sa që është vështirë të përcaktohet se në cilën fushë është më i frytshëm: si luftëtar, historiograf, udhëpërshkures, poet, vakif apo si imam, hatib e mual-lim. Në pamundësi që të merremi me të gjitha pikëpamjet e jetës dhe të aktiviteteve të tij, në vazhdim do t’i trajtojmë disa rrafshe, të cilat njëherit janë trajtuar më pak lidhur me Suziun. Nëse Suziun e përcjellim në pikëpamje kronologjike, do të hasim në Suziun fëmijë. Për fat të keq, kjo periudhë është e errët në aspekt të informacioneve, sepse nuk kemi kurrfarë të dhënash. As vetë Suziu por as bashkëkohësit e tij nuk kanë lënë shënime për familjen e Suziut, për veprimtarinë e tyre etj. Edhe faza vijuese, ajo e nxënësit dhe e studentit është mjaft e varfër dhe çdo gjë që dimë për të mund të nxirret nga aktiviteti i mëvonshëm. Këto të dhëna tregojnë se Suziu ka qenë nxënës dhe student i zellshëm, nga më të dalluarit e kohës së tij. Po ashtu, mund të themi se Suziu ka qenë lexues i pasionuar, sidomos lexues i poezisë dhe i historisë. Ka lexuar poetët e mëdhenjë, mistikët e njohur, teologët me renome të ehli sunetit dhe xhematit. Pas shkollimit të përfunduar disa të dhëna Suziun e prezantojnë në funksionin e kadiut dhe atë të suksesshëm. Këtë e themi në bazë të shënimit nga vakufnamja e tij, kur sulltani i dha të dhjetën pjesë (ushrin) nga të ardhurat e tokës në fshatin Grazhdanik[37], i cili vend gjendet në periferi të qytetit të Prizrenit dhe edhe sot njihet po me këtë emër.   III. 2. Veprimtaria shoqërore-politike Mirëpo, detyrën e kadiut si duket e kreu për një kohë të shkurtër. Ndonëse nuk kemi shënime të sakta, ka gjasa që Suziu ndërmjet viteve 1480 dhe 1490 u vendosë në pallatin e Ali be Muihalogllut[38], i cili në gjysmën e dytë të shekullit XV ka qenë prijësi i akinxhinjve rumelian.[39] Edhe pse Suziu ishte në moshë të re, kjo nuk i mungoi që me aftësitë e tij të imponohet dhe të bëhet sekretar personal i Ali be Mihalogllut. Këtë detyrë e kreu edhe pas cvdekjes së Ali be Mihalogllut më 913 hixhrij/1507, në Plevne të Bullgarisë, në pleqëri të shtyrë[40], kur në sundim erdhi i biri i Ali beut, Mehmed beu.[41] Si duket, Suziu nuk mbeti edhe shumë kohë te Mehmed beu, sepse qysh më 1513 e hasim në Prizren, kur edhe e legalizoi vakufnamen e tij. Sipas Kronikës së Mehmed Tahir Efendiut, Suziu xhaminë e tij e ndërtoi pas vitit 900 hixhrij[42]/ 1494. Sipas mendimit tonë, ndërtimi ndodhi nga fundi i dekadës së parë të shekullit XVI. Këtë e themi duke e marrë parasysh se Suziu ishte në shërbim të Ali beut deri në vitin 1507, kur ai vdiq, kurse Suziu qëndroi edhe për një kohë të shkurtër në postin e sekretarit te Mehmed beu, d.m.th. deri kah viti 1510 më së largu.   III. 3. Suziu si poet e historian Suziu i talentuar dhe me shpirt të rafinuar qysh gjatë jetës së Ali beut dëshiroi t’i përjetësojë veprat e pavdekshme të eprorit të tij. Ai trimëritë e Ali beut në gazevate (luftra) me jomuslimanët nuk i bëri duke shkruar një histori klasike, por ngjarjet historike i shkroi me gjuhë poetike. Këtë punë e nisi para vdekjes së Ali beut, kurse e përfundoi pas vdekjes së tij.[43] Këtë vepër Suziu e quajti Gazevat name-i Ali beg Mihaloglu (Libri i pushtimeve të Ali be Mihaloglut) dhe sipas kronikave më të vjetra, pastaj edhe sipas Alejksej Olesnickit[44] dhe të disa hulumtuesve të tjerë, përmban 15 mijë bejte, përkatësisht 30 mijë distihe. Siç theksuam edhe në fillim, Akademia e Shkencave në Zagreb dhe Preussische Statsbibliothek në Berlin, në vitin 1929, në përmbeldhjet e tyre orientale fituan fragmente nga Gazevatnameja e Suziut dhe atë fragmentet e Berlinit përmbanin 1688 bejte, kurse të Zagrebit 217 bejte. Deri në vitin 1958, kur shkencëtari turk Agah Sirri Levend e publikoi veprën e Suziut, mendohej se këto janë vetëm fragmente prej gjithsej 15 mijë bejtesh. Levendi e botoi këtë vepër në bazë të fragmenteve të Berlinit dhe Zagrebit dhe të dy dorëshkrimeve të gjetura në Turqi. Në bazë të veprës së botuar mund të konstatohet se nuk janë përshkruar të gjitha luftrat. Ndonëse Hasan Kaleshi dyshon në numrin e përgjithshëm të bejteve, 15 mijë bejteve, konsiderojmë se këtë çështje duhet t’ua lëmë hulumtimeve më të reja shkencore, që ato ta thonë fjalën e fundit.[45] Karakteristikë tjetër e kësaj vepre është vepra e shkruar në metrin poetik methnevij, ku rimohet pjesa e parë e bejtit me të dytin. Në fillim ka një hyrje më të gjatë, pastaj i rradhitë luftrat e Ali Beut dhe në fund e përshkruan dashurinë romantike të Ali beut me një femër.[46] Përveç kësaj vepre poetike-historike, Suzi ka shkruar edhe poezi të tjera, sikurse janë nadhiret[47], poezi didaktike-satirike[48] dhe të tjera[49].   III. 4. Suziu vakif dhe bamirës Suziut nxënës e student, kadi, luftëtar, sekretar personal i prijësit të akinxhinjve, Ali be Mihaloglut, poet e historiograf, në vazhdim do t’i shtojmë edhe Suziun vakif dhe bamirës të muslimanëve dhe popullit në tërësi. Suziu ishte mjaft aktiv dhe i gjallë në rrafshin shoqëror, politik, por edhe shkencor e kulturor. Kjo i solli Suziut edhe të mira materiale – pasuri të luajtshme dhe të paluajtshme. I udhëhequr nga mësimet kur’anore-sunetike, këto të mira materiale Suziu i vakufoi. Mirëpo, deri në viti n 1930 nuk kemi pasur vakuf-name të Suziut në dorë. Atë vit Aleksej Olesnicki, i bëri një vizit Prizrenit dhe nga imami i xhamisë së Suziut, hafiz Kemal Kajseriu, mori një përshkrim të vonshëm të vakufnames së Suziut, së cilës i mungojnë si shqyrtimi gjyqësor ashtu edhe dëshmitarët.[50] Hasan Kaleshi pohon se gjatë vizitës së tij në Prizren, nga imami i xhamisë së Suziut gjeti një përshkrim të vërtetuar të Vakufnames së Suziut. Sipas tij, ky përshkrim dallon dukshëm nga ai i Aleksej Olesnickit, ku përveç tjerash ka nënshkrimin e 22 dëshmitarëve dhe urdhëresën si të menaxhohet pasuria pas vdekjes së vajzës së tij, Aishes, pastaj gjendet lista e librave të vakufuara dhe dispozitat si të përdoren ato.[51] Mirëpo, me sa dimë, këtë vakufname Hasan Kaleshi nuk e ka publikuar, kurse ne, për shkak se nuk disponojmë me këtë vakufname, nuk mund të themi asgjë më tepër. Suziu Vakufnamen e legalizoi, mendohet për atë origjinale, në muajin Rebi’ul-ahir të viti 919 hixhrij, përkatësisht në qershor–korrik të vitit 1513 në Prizren. Struktura e saj përbëhet nga dy pjesët kryesore: Hyrjes (Instroductio) dhe Tekstit (Expositio). Hyrja është në gjuhën arabe, kurse teksti është i shruar në gjuhën turke.[52] Nga vakufnameja e Suziut vërejmë se ai kishte ndërtuar dhe kishte lënë vakuf mesxhidin (xhaminë), i cili është ndër mesxhidet e parë në Prizren. Përveç xhamisë, ka vakufuar edhe mualim-hanen(mësonjtoren), për të cilën orientalisti Nimetullah Hafizi, pohon se është shkolla e parë në Prizren.[53]Këtë e pohojnë edhe autorë të tjerë.[54] Pranë mesxhidit dhe mualim-hanes, Suziu e themeloi edhe Bibliotekën, të cilën gjithashtu e vakufoi për nevojat e besimtarëve dhe qytetarëve të Prizrenit. Mehmed Tahir Efendiu thekson se Suziu i ndërtoi dy biblioteka, kurse Umer beu e përfundoi ndërtimin e tyre.[55] Sipas provave historike Biblioteka e Suziut është e para në Kosovë[56] dhe ndër më të lashtat në rajon. Sipas vakufnames, të cilën e përmend Hasan Kaleshi, mund të konkludohet se veprat që i ka vakufuar Suziu në bibliotekën e tij janë të rangut më të lartë, me autorët më të mëdhenjë të botës muslimane, në gjuhë arabe, persiane dhe turke. Aty gjenden vepra nga fusha e hadithit (të traditës), të drejtës së sheriatit (jurisprudencio), tesawufit (misticizmit islam) si veprat e Feriddudin Attarit, Xhelaluddin Rumiut dhe sidomos veprat e filozofit të njohur, Imam Gazaliut e shumë të tjera. Kjo na cytë të mendojmë se jo vetëm Suziu por edhe qytetarë të tjerë në këtë periudhë në Prizren lanë mundur të lexojnë dhe ta përdorin këtë literaturë kaq serioze.[57]  Përveç këtyre që përmendem, Suziu ka vakufuar edhe: - Të ardhurat në naturë nga livadhi (çairi) dhe ara; - Ispenxhen (tatimet), të cilat merren nga banorët të cilët jetojnë në këtë çifllëk (në Grazhdanik); - Tatimet e tjera të rëndomta (rusum-i urfije); - Mullirin me katër çikrike që gjendet në zonën e kësaj prone, në lumin Lumëbardh, i cili rrjedhë nëpër qytet; - Dy livadhe (çaire) të mëdha në periferi të qytetit.[58] Duket se këto dy livadhe i janë lënë në shfrytëzim vajzës së tij, Aishes, deri sa të jetë gjallë, që pastaj të inkuadrohen në tërësinë e vakufeve të tjera të Suziut.[59] Gjithashtu, Suziu para se të vdesë e ka vakufuar edhe shtëpinë e tij.[60] Pranë xhamisë Suziu e ndërtoi edhe kronin dhe urën , të cilat mbajnë emrin e tij në kujtesën e popullit edhe sot, të cilat për fat të keq mund të vërehen vetëm nga fotografitë e vjetra. Në Prizren ende qarkullon legjenda sipas së cilës Suziu e ndërtoi kanalin për ujitje në gjatësi prej 5-7 km, i cili fillonte nga Kërk Bunari dhe mbaronte në fshatin Grazhdanik. Disa thonë se kanali ekzistonte qysh në kohën e mbretit serb Car Dushanit, e mbase edhe më herët[61]. Sido që të jetë, merita e Suziut është se e ndërtoi kanalin, e më së paku e rindërtoi, e aftësoi kanalin për ujitjen e fushës në Prizren. Kah fundi i tekstit të vakufnames lexojmë edhe kushtet (shartet) ase si duhet shfrytëzuar këtë pasuri. Kështu, ai kushtëzon se deri sa ai të ejtë gjallë do të kryejë në xhaminë e tij detyrën e imamit, mualimit dhe muezinit dhe për këto do të merrë të ardhurat e përmendura nga vakudi. Pas vdekjes së tij imami dhe mualimi bëhet një person, kurse muezini dhe ndihmësi në mualim-hane personi i dytë. Të dy këta persona marrin të ardhura nga vakufi në përpjesëtim dy të tretat. Suziu thotë më tej se “imami dhe muezini së bashku le të mbikqyrin çifllëkun e tij të përmendur dhe nga të ardhurat ...., le t’i riparojnë vendet të cilat kërkojnë përtëritje.”[62]   III. 5. Disa karakteristika për Suziun dhe veprën e tij Pjesën e fundit të jetës së tij Suziu e kaloi si imam, hatib, mualim dhe muezin në xhaminë e tij. Duke e marrë parasysh faktin se xhamia e tij është ndër xhamitë e para në qytet, se shkolla e tij është ndër të parat në Prizren e rajon, kurse Biblioteka e tij e para në Prizren e rajon, pastaj literatura e vakufuar e shumë të tjera, mund të konkludohet se Suziu ka qenë ndër intelektualët e parë dhe më të mëdhenjë të kohës së tij. Gazavet-nameja e tij sot në qarqet shkencore të botës konsiderohet si më tipike në llojin e vet. Ka të dhëna nga disa autorë se Suziu ka kultivuar edhe aspekte të tesavufit[63]. Meqenëse nuk kemi akces të plotë në veprën e tij, vlerësimet përfundimtare do të mund të shtyheshin për ndonjë studim më të përimtë, në ndonjë monografi, çfarë e meriton Suziu dhe vepra e tij.   III. 6. Gjendja aktuale e vakufeve të Suziut aktualisht Një pjesë e vakufeve të Suziut edhe sot janë në gjendje relativisht të mirë. Themi relativisht, sepse në kompleksin e xhamisë është një shtëpi e Suziut, në të cilën sot banon një familje, e cila sipas dëshirës bën modifikime të ndryshme, ndërsa ankesat e Bashkësisë Islame si pronar i vakufeve të Suziut nuk hasin në përkrahje të organeve përkatëse gjyqtare dhe shtetërore.   Përmbyllje Periudha e sundimit të Sulltan Mehmed II Fatihut është karakterizuar me lulëzimin e diturive të shumta islame, e sidomos me lulëzimin e poezisë. Ndër më të dalluarit në këtë periudhë është edhe Suziu nga Prizreni. Për fëmijërinë e hershme dhe për shkollimin e Suziut nuk kemi gati asnjë informatë, përveç të dhënës se ka lindur në vitin 1455 në Prizren, kurse ka vdekur në vitin 1524 gjithashtu në Prizren. Gjatë jetës së tij është marrë me detyrën e kadiut, pastaj ka qenë në shërbim të prijësit të akinxhinjve, Ali be Mihalogllut, si sekretar personal i tij, pastaj si imam dhe mësues në xhaminë dhe shkollën, të cilat i ndërtoi nga pasuria e tij dhe të cilat i vakufoi në vitin 1513. Është interesant se shkolla dhe biblioteka e Suziut numërohet si e para në Kosovë e rajon. Përveç këtyre Suziu c vakufoi edhe pasuri të tjera të shumta për të mirën e xhamisë, shkollës, bibliotekës dhe të varfërve të kohës. Krahas të mirave materiale, Suziu pas vetes la edhe vepra të shkruara. Deri sot dimë diç më tepër për librin Libri i pushtimeve të Ali be Mihalogllut, të cilën Suziu e shkroi në gjysmën e dytë të ejtës së tij. Me këtë vepër Suziu i përshkroi sukseset e komandantit të tij, i përshkroi rrethanat historike të asaj periudhe dhe e përjetësoi suksesin e komandantit bashkë me ushtrinë e tij. Por, për shkencën e historiografisë dhe gjuhësisë osmane-turke dhe botërore, vepra ka një rëndësi të jashtëzakonshme si në pikëpamje historike, fetare, politike, por edhe në pikëpmaje të zhvillimit të gjuhës dhe sidomos të poezisë në përgjithësi. Është për të shpresuar se në të ardhmen institucionet kompetente do të angazhohen seriozisht në prezantimin e shkrimeve për Suziun dhe më apstaj të preokupohen me studimet analitike dhe krahasimtare të tyre nga pikëpamje të ndryshme, shumështresore, çfarë ka qenë jeta dhe veprimtaria e Suziut.   [1] Shih: Encyclopedie de l’Islam, I, pp. 953, Leiden, 1913, cituar sipas: Aleksej Olesnicki, Suzi Čelebi iz Prizrena turki pesnik-istorik XV-XVI veka – Prilog biografiji, Glasnik Skopskog Naučnog Društva XIII, Skopje, 1934, fq. 69. [2] Dr. Franz Babinger, Die Geschichte der Osmanes u thre Werke, Leipzig, 1927, pp. 34, cituar sipas: A. Olesnicki, op. Cit., fq. 69. [3] Shih: A. Olesnicki, op. Cit., fq. 69. Fragmenti zagrebas i veprës së Suzi Prizrenit gjendet në Përmbledhjen Islame në Akademinë Jugosllave me nr. 535/1, ndërsa ai i Berlinit me Ms.or.qu-1468. Fotokopia e dorëshkrimit të Berlinit është e regjistruar me nr. 1131. [4] Grup autorësh, Historija naroda Jugoslavije, I, Zagreb, 1953, cituar sipas: Esat Haskuka, Historijsko-geografska analiza urbanih funkcija Prizrena, Djakovica, 1985, fq. 92-93. [5] Shih: Esat Haskuka, op. cit., fq. 106. [6] Skender Rizaj, Historia e përgjithshme – Koha e Re (1453-1789), Prishtinë, 1985, fq. 17. [7] Hasan Kaleshi, Shënime nga e kaluemja e Prizrenit gjatë periodës turke, Përparimi – revistë kulturore, VII/7-8, Prishtinë. Me këtë rast dua të tërheq vëmendjen se Prizreni është pushtuar nga osmanlinjt menjëherë pas Betejës së Kosovës, por ky pushtim nuk ka qenë i qëndrueshëm për shkak se Osmanët nuk kishin ndonjë interesim të theksuar të qëndronin për shkak të sistemit të vazalitetit, ku sundonte pushteti i deriatëhershëm por duke e njohur autoritetin politik dhe ekonomik të osmanlinjve. Por, pas rebelimeve të herë pas hershme nga grupime të pakënaqura nga popullata e vendit, Osmanët vendosën që përfundimisht ta pushtojnë Prizrenin. [8] Gjerësisht: Hasan Kaleshi & Redzep Ismaili, Prizrenac Kukli beg i njegove zaduzbine, Prilozi za Orijentalnu filologiju, VI-II-IX, 1958-1959, Sarajevo, 1960, fq. 143. Krhs.: Muhamed Tërnava, Përhapja e islamizmit në territorin e sotëm të Kosovës deri në fund të shekullit të XVII, Gjurmime albanologjike, Seria e historisë, IX/1979, Prishtinë, 1980, fq. 45 e tutje. [9] Hasan Kalesi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gjurmime albanologjike, 1/1, 1962, Prishtinë[, fq. 101-113. Krhs.: Fuad Koprulu, Opci pogled na razvoj turskog jezika i knjizevnosti u Anadoliji (XIII-XVI), Islamska Misao, IX/1987, br. 107-108, Sarajevë, fq. 28 etj. [10] A. Olesnicki, op. cit., fq. 70.                         Fjala “suzi” rrjedh prej infinitivit të foljes 'Sukhtan - Suhtan' që do të thotë: të ndriçosh, ndriçim, të digjesh, djegie, nxehtësi, temperaturë etj. Shih për këtë: Lugatname Dah Khoda, Vellimi 29, fq. 699. Botimi i Universitetit të Teheranit-Fauklteti i Filologjise' Instituti i gjuhës dhe letërsisë persiane, Teheran, viti 1345 Hixhri Shemsi; Krhs.: Farhangi Bozorgi Farsi, dr. Mahshid Mashiri. Botimi i Shtëpisë botuese 'Soruosh' - Teheran, 1369 H.K. Këto të dhëna i sigurova duke iu falënderuar zotëri Abdullah Rexhepit, i cili ndjek studimet pasuniversitare në Teheran. [11] Ibid., fq. 69-70. Gjithashtu: Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 102. [12] A. Olesnicki, op. cit., fq. 71. Shih: Mehmed Mujezinovic, Natpisi na nadgrobnim spomenicima Suzi-Čelebije i Neharija u Prizrenu, Prilozi sa Orijentalnu filologiju, XII-XIII, 1962-1963, Sarajevo, 1965, fq. 268. Krhs.: Hasan Kaleši, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 104.                 Sipas traditës së gjallë dhe sipas disa shënimeve, Suziu ka pasur vëllnë me emrin Ramadan efendiu, i mbiquajtur “Nehariu”. Sipas mbishkrimit në varrin e tij, i cili gjednet së bashku në turben e Suziut, ka vdekur në vitin 929 hixhrij, apo ndërmjet 20.XI. 1922-9. XI. 1523. [13] A. Olesnicki, op. cit., fq. 71. [14] Ibid., fq. 71. [15] Ibid., fq. 71. [16] Krahaso: Halil Inalcik, Od Stefana Dusana do Osmanskog Carstva, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, III-IV/1952-1953, Sarajevo, 1953, fq. 23-54; Muhamed Tërnava, Përhapja e islamizmit…., op. cit.; Gasprer Gjini, Skopsko-prizrenska biskupija kroz stoljeca, Zagreb, 1986, fq. 67-204. [17] Shemsuddin Sami Frashëri, Qanu’ul-A’lam, IV, fq. 2684, cituar sipas: Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 102. [18] Hasan Kalesi, Prizren kao kulturni centar, op. cirt., fq. 102-103. [19] Akinci - nga turqishtja do të thotë kalorës, sulmues i trupave sulmuese turke, jo të rregullta, në periudhën e hershme. Këta i vëzhgonin dhe i hulumtonin territoret kufitare dhe u raportonin njësive të rregullta ushtarake osmane. Kanë vepruar me taktikë guerile, kurse paguheshin nga ajo që rrëmbenin nga pala kundërshtare. Sipas: Nexhat Ibrahimi, Leksikoni i thukët islam, dorëshkrim. [20] Fjala çelebi në literaturë ka kuptime të shumta, por kuptimet më të spikatura janë: zotëri, dashamirës, i sjellshëm; pastaj zotëri apo beg; ndonjëherë është përdorë edhe për ata që dinë shkrim dhe lexim; çelebi janë quajtur edhe dijetarët të cilët nuk kanë marrë pjesë në kuvendet shkencore. Çelebi janë thirrur edhe shokët e padishahëve, pastaj ata që e pasojnë tarikatin mevlevij; nofkë për princat në perandorinë osmane; ata që posedojnë kulturë qytetare. Gjerësisht për nocionin çelebi shih: İslam Ansiklopedisi, cilt 8, İstanbul, 1993, s. 258. Për kuptimet e nocionit çelebi, shih edhe: Fehim Nametak, Traktat o izrazu Čelebi od Hasan Kafije Pruščaka i kasnija upotreba te riječi, ANALI Gazi-husrev-begove biblioteke, II-III, Sarajevë, 1974, fq. 33-40. [21] Hasan Kaleši, Prizren kao kulturni centar, op. cit.,, fq. 105. [22] Ibid., fq. 105. [23] Ibid., fq. 105. [24] A. Olesnicki, op. cit., fq. 71. [25] Mehmed Mujezinovic, op. cit., fq. 268. [26] Ja si e përshkruan Tahir efendiu Suziun në Kronikën e tij:                 Biografia e zotërisë sonë Suzi – Allahu ia shenjtëroftë sekretin dhe xhaminë e tij   Edhe i nderuari ynë Suzi ka ndërtuar një xhami të vetme, dhe kjo ka ndodhur pas të nëntëqindave. Dhe e ka gjallëruar me vakëfe sidomos me toka, që kishte blerë nga thesari i mbretit. Deri më tash një e treta (e saj) ishte përherë e myezinit, e pjesa tjetër e imamit, kështu kemi vepruar. Ka vakëfuar një pronë për bukëpjekësin e tij në afërsi të xhamisë, dhe shtëpinë e vet, po ashtu, aty afër. Ajo kishte pjesën e epërme, e pjesa e poshtme ka qenë mekteb, Ymer beu e ka rinovuar dhe i ka ngritur minarenë.                   (Sipas: Nehat Krasniqi, Kronika (Menakib) e Tahir Efendiut burim i rëndësishëm për historinë e kulturës në Prizren gjatë periudhës turko-osmane, Revista Edukata Islame, nr. 57, Prishtinë, 1995, fq. 86. [27] Mehmed Tahir efendiu, kronika El-Menakib, e cila gjendet në dorëshkrim në Bibliotekën e Bashkësisë Islame të Prizrenit, kurse të cilën e kemi në përgatitje e sipër edhe në gjuhën shqipe. (Këtë Kronikë më vonë në gjuhën shqipe e ka përkthyer Nehat Krasniqi op. cit., fq. 59-113. [28] Hasan Kalesi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 104; Krhs.: M. Mujezinovic, op. cit., fq. 268. [29] Mehmed Mujezinovic, op. cit., fq. 266-267. [30] Ibid., fq. 266-267. [31] Turbeja (Mauzoleu) e Suziut dhe e Nehariut është e gjatë 4.25 m, e gjerë 2.65 m, kurse e lartë është 2.25 m, me mure të trasha rreth 30 cm. Krhs. A. Olesnicki, op. cit., fq. 71. [32] M. Mujezinovic, op. cit., fq. 267. [33] Ibid., fq. 267. [34] Teksti gjendet në Tefsirin e Kashifiut. [35] Tefsiri i Husein Kashifiut, i cili gjendet në Bibliotekën e Këshillit të Bashkësisë Islame te xhamia e Gazi Mehmed pashës, rradhitet ndër dorëshkrimet më të vjetra në gjuhën persiane në Ballkan dhe sipas të gjitha gjasave është ekzemplar unikal.  [36] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 95. Krhs.: Mehmed Mujezinovic, op. cit., fq. 268. [37] Shih: Vakufnamja e Suziut, në: A. Olesnicki, op. cit., fq. 78-80. [38] Ibid., fq. 71. [39] Ibid., fq. 73. [40] Nuzhet Mehmed Paşa, Ahval-I Gazi Mihal, Istanbul, 1315/1897, fq. 76 dhe 78, Biblioteka Nacionale e Parisit, Ancien Fonda turc. N. 98, fol. 72 ab dhe 73 a., cituar sipas: A. Olesnicki, op. cit., fq. 73. [41] A. Olesnicki, op. cit., fq. 74-75. [42] Nehat Krasniqi, Kronika (Menakib) e Tahir Efendiut, op. cit.. [43] A. Olesnicki, op. cit., fq. 75. [44] Ibid., fq. 69. [45] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 103. [46] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 106. Krhs.: A. Olesnicki, op. cit., fq. 71. [47] Nadhireh - Poezi e cila është kënduar sipas tjetrës, me të cilën pajtohet në temë, trajtë, metër dhe rimë. [48] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 106. [49] Ibid., fq. 103.                 Mendojmë se Suziu ka shkruar edhe në zhanret e tjera të poezisë dhe këtë e mbështesim në faktin se Suziu i shkroi Sulltanit shkresë-ankesë në stilin e poezisë e të ngjashme. [50] A. Olesnicki, op. cit., fq. 70 dhe 78. [51] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 92. [52] A. Olesnicki, op. cit., fq. 78. [53] Nimetullah Hafiz, Specificnost prizrenskog turskog govora, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, 27/1977, Sarajevo, 1979, fq. 62. [54] Libra të rrallë (Përmbledhje e librave të vjetra), prizren, 2006, fq. 5 dhe 7. [55] Nehat Krasniqi, op. cit.. [56] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 92 [57] Ibid., fq. 92. [58] Vakufnameja e Suziut sipas Al. Olesnickit, op. cit., fq. 78-80. [59] Hasan Kaleshi, Prizren kao kulturni centar, op. cit., fq. 103. [60] Nehat Krasniqi, op. cit., fq. [61] M. Grujic, Jedan primjer nepouzdanosti narodne tradicije, GSND, XIV, vëll. 8 (1935), fq. 230, cituar sipas: Hasan Kaleshi, op. cit., fq. 103. [62] Vakuf-nameja sipas: A. Olesnicki, op. cit., fq. 79-80. [63] A. Olesnicki, op. cit., fq. 76.

Medreseja, digë e identitetit fetar dhe kombëtar gjatë historisë

Shkruan: Nexhat Ibrahimi I. Hyrje   Burimet themelore të Islamit, Kur’ani dhe Sunneti, dëshmojnë se arsimimi dhe edukimi i pasardhësve në Islam është detyrim me përparësi për prindërit. Këtë e thekson Kur’ani në shumë ajete: “Lexo, në emër të Zotit tënd i cili të ka krijuar. ...!” (El-Alek, 1-5).  Ky detyrim prindëror ishte përparësi nëpër të gjitha periudhat historike, pa marrë parasysh moshën e pasardhësve: “Dhe Ibrahimi ua porositi këtë bijve të vet, si edhe Jakubi: “O bijtë e mi, Allahu ua ka zgjedhur fenë dhe assesi mos vdisni ndryshe, vetëm si muslimanë!” (El-Bekare, 132). Edhe Muhammedi a.s. e thekson rëndësinë e arsimit dhe edukimit islam: “Prindi është i detyruar ndaj fëmijës: t’i jep emër të bukur, ta edukojë mirë dhe ta mësojë ...”. (Hakimi). “Prindi nuk mund t’i lë apo t’i dhurojë fëmijës së tij asgjë më të mirë se sa edukimin e mirë.”(Tirmidhiu). Edhe pse ky detyrim prindëror ka pasur rëndësi parësore për muslimanët, megjithatë ky detyrim në praktikë nuk është realizuar gjithnjë si është synuar. Familja nuk ka pasur mundësi që t’ua plotësojë fëmijëve kushtet e caktuara. Për këtë arsye, shtrohej nevoja e edukimit dhe arsimimit institucional, si rrugë e rëndësishme në procesin e formimit të personalitetit musliman të pasardhësve të tyre.   II. Historia si manifestim i mësimeve hyjnore       Gjatë shekujve të parë të mesjetës Evropa karakterizohet si periudhë e errët, jo vetëm në aspekt të mungesës së të dhënave historike por edhe në aspekt të keqeverisjes. Në këtë periudhë në të gjitha fushat e jetës dominonte fjala e Kishës. Nuk kishte përparim në letërsi, art apo shkencë. Jo vetëm kaq, por çdo përpjekje për të përparuar ndëshkohej nga dënimet e rrepta deri në vdekje (Galileu, Bruno, Koperniku etj.). në anën tjetër, sipas Xhorxh Sarton, kjo periudhë për muslimanët ishte dritë e mirëfilltë.[1] Si rezultat i këtij angazhimi kemi edhe konstituimin dhe zhvillimin e disiplinave të para islame, sikur edhe librat e para në fushat fetare dhe ato shkencore. Kjo rezultoi që në vitin 794 në Bagdad të themelohet fabrika e parë e letrës në botën muslimane. Halifi El-Me’muni në vitin 830 në Bagdad e themeloi institucionin e lartë hulumtues, të cilin e quajti Bejt’ul-hikmeh (Shtëpia e Urtësisë), që sot ngjason me Akademinë e Shkencave, e cila kishte bibliotekë të madhe, observatorium, objekte për përshkrim, shkrim, përkthim dhe studime të lira, në krye tësë cilës ishte El-Kindiu. Muslimanët kudo që shkonin hapnin shkolla, medrese. Kjo ndodhi në Spanjë pas vitit 710, por ndodhi edhe në Sicili një shekull më vonë. Nga Sicilia e Spanja u bartë në Evropë edhe zeja e letrës dhe mjeteve të shkrimit. Nga kjo periudhë kemi edhe universitetet e para muslimane si ajo e Zejtunit në Tunizi (737), e Kajrevanit në Fesë (859), e El-Ez’herit në Kajro (970-972), Nidhamije në Bagdad (shek. XI) etj. Këto shkolla janë të shumta dhe në çdo cep të botës muslimane. Qendrave të hershme arsimore të botës muslimane të Damaskut, Bagdadit, Basrës, Kufes, shumë shpejt iu bashkuan edhe qendrat e tjera në Nishapur, Samarkand, Buhara, Halep, pastaj Granadë, Kordobë, Sevilje, Toledo, Fes etj. Ky zhvillim ishte manifestim edhe i shpejtësisë së konstituimit të Islamit në hapësirën më të madhe se që e kishte Perandoria Romake në kulmin e fuqisë së saj por edhe i shpejtësisë së zhvillimit dhe komentimit të gjithanshëm të Islamit dhe njëkohësisht absorbuan trashëgiminë shpirtërore të Greqisë së Vjetër, judeo-kristianizmit, Persisë, Indisë etj. Këto dy komponenta janë të mishëruara dhe përbëjnë unitetin organik, siç e quan këtë historiani rus i shekullit XX, L. S. Vasiljev: “Shfaqje e papërsëritshme në historinë botërore e cila me të drejtë quhet botë islame.” [2] Tërthorazi, kjo shtrirje e shkollave të të gjitha niveleve reflektoi edhe në vendet ballkanike dhe shqiptare qysh herët, e për të cilat njoftoi udhëpërshkruesi i famshëm Jakut El-Hameviu në veprën e tij kapitale Mu’xhem’ul-Buldan.   III. Medreseja, strumbullari i arsimimit musliman Medresetë krahas xhamisë (mesxhidit) janë institucionet më të rëndësishme dhe më të shtrira të arsimimit të përshpirtshëm në kulturën islame. Mirëpo, shekujt vijues, i dyti, i treti, i katërti dhe i pesti, tregojnë dhe dëshmojnë lindjen edhe të institucioneve të tjera arsimuese, sikurse janë bibliotekat, zavitë, teqetë, qendrat për përkthim etj. Megjithatë, medresetë kurrë nuk e humbën primatin në arsimimin e muslimanëve dhe të interesuarve të tjerë. Në anën tjetër, përkundër synimit të përbashkët, megjithatë xhamitë dhe medresetë kanë ruajtur rolin specifik të tyre. Xhamitë para së gjithash ruajtën rolin e ibadetit, kurse medresetë rolin edukativ-arsimor, respektivisht rolin e dhënies mësim (ta’lim). Në këtë mënyrë, xhamia nëpërmjet medresesë i përcjellë vlerat e Islamit, kurse medreseja nëpërmjet xhamisë e siguron synimin më të lartë të misionit të tij.   IV. Institucionet edukative-arsimore te osmanlinjtë Qëndrimi i muslimanëve në Ballkan gjatë mesjetës dhe shfrytëzimi i kohëpaskohshëm i hapësirave të hapura (musallave, namaz-xhaheve) e më rrallë edhe të mesxhideve e xhamive, ende nuk është shenjë për konstituimin e institucioneve apo edhe të pushtetit musliman të qëndrueshëm në këto troje. Kjo do të ndodh sidomos gjatë shekullit XV e pas, me formimin e pushtetit ushtarak, drejtues, administrativ dhe gjyqësor. Në këtë periudhë e kemi edhe ndërtimin sistematik të objekteve fetare islame (xhamitë, mesxhidet, namaz-xhahet), objekteve ekonomike (bezistanet, dyqanet), objektevetë komunikacionit (karvan-sarajet, qypritë), objekteve komunale (sahat-kullat, hamamet, çeshmet, shadërvanet), objekteve humanitare (mysafir-hanet, imaretet) dhe të objekteve shkollore (mual-lim-hanet, medresetë, mektebet). Hov të jashtëzakonshëm këtij trendi i dha vetë Sulltan Mehmedi II Fatihu (1432 – 1481). Edhe zonat e reja nën administrimin osman i kushtuan rëndësi jo më të vogël ngritjes dhe ndërtimit në përgjithësi të objekteve dhe në veçanti të objekteve fetare-arsimore-humanitare por edhe mirëmbajtjes së këtyre objekteve.[3] Kështu bëri për shembull edhe Suzi Prizreni në vakuf-namen e tij. Ndërtimi intensiv që pasoi pas marrjes së këtyre territoreve i mundësoi vendorëve të fitojnë dije dhe shkathtësi për realizmin e objekteve monumentale, sakrale e profane, publike dhe private, si xhamitë e njohura, medresetë, hamamet, çeshmet etj., por e tërë kjo, sidomos në periudhën e hershme, do të jetë sipas sistemit islam arsimor çfarë është praktikuar në botën arabe-islame të kohës në fjalë. Në këtë aspekt kemi edhe institucionet e para të arsimit siç janë mektebet (mejtepet) - shkollat fillestare, medresetë - shkollat e mesme dhe institucionet e specializuara si Dar’ul-hadith (Institut shkencor i veçantë për studim të traditës pejgamberike) ose Dar’ul-Kurra (Institut shkencor i veçantë për studim të Kur’anit) etj. Kemi edhe ndarje të tjera, si ato sipas themeluesve të shkollave (emirët, vezirët, pashallarët dhe personalitete të larta shtetërore), sipas kompetencës (profesionalizmit) së profesorëve, pastaj sipasveprave kryesore (Hashije-i texhrid, Miftah, Telvih, Mevakif, Hidaje, Keshaf, respektivisht medresetë harixh, dahil, musile etj.), sipas lartësisë së rrogave të personelit arsimorë dhe atij teknikë ndihmës etj.   V. Medresetë në Prizren Me hyrjen e trojeve shqiptare në rrethin kulturoro-historik musliman në këtë nënqiell fillon një epokë e re. Libri fillon të shkruhet, të përshkruhet, shitblehet, këmbehet për t’u bërë edhe përmbledhjet e para, nga të cilat do të formohen edhe bibliotekat e para. Kryesisht ato do të ndërtohen pranë xhamive (mektebeve) dhe medreseve, kurse në qytete të mëdha do të ndërtohen edhe biblioteka të veçanta. Evlija Çelebia gjatë udhëtimit të tij në trojet shqiptare në shek. XVII mendon se sistemi arsimor lulëzonte, kurse pedagogët përbënin elitën intelektuale me ndikim të fuqishëm në opinion. Raste të tilla kemi shumë, por ndër rastet më eklatante në Prizren është Xhamia, Mualim-hanja dhe Biblioteka e Suziut në Prizren (1513), Xhamia, Medreseja, Biblioteka, Hamami i Gazi Mehmed-pashës (1573), Xhamia, Medreseja, Biblioteka e Sinan-pashës (1615) etj. Në fund të shekullit XVI Prizreni numëronte tetë xhami dhe po aq shkolla të llojeve të ndryshme[4], kurse dokumentet e kohës dëshmojnë se Prizreni në këtë kohë po zhvillohej në një qendër të mirëfilltë politike, ekonomike, arsimore e tregtare.[5] Madje, kishte edhe imarete (kuzhina), si ajo e Mustafa-pashës, e cila u jepte falas ushqim shumë talebeve dhe muderrisëve të Prizrenit.[6] Në këto shkolla të Prizrenit, janë mësuar lëndët pak a shumë të njëjta si në medresetë e tjera të Perandorisë Osmane: gjuha arabe, osmane e persiane, mësohej Kur’ani dhe komentimi i Kur’anit, Kiraeti, Hadithi (tradita islame), e drejta e sheriatit (fikhu, feraizi hanefij etj.), kelami (maturidij), logjika, retorika, astronomia, gramatika, sintaksa, stilistika, metrika etj. Pas përfundimit të shkollimit, nga medreseja përkatëse, sikur nga ajo e Gazi Mehmed-pashës, lëshohej dokumenti dëshmues, Ixhazet-nameja. Me kalimin e kohës numri i shkollave varionte nga dekada në dekadë, por është e sigurt se disa funksiononin rregullisht. Sipas Sallnames së vitit 1874, Prizreni i kishte 21 mektebe si dhe 4 medrese. Më 1886 në këtë qytet kishte 17 shkolla për meshkuj, 9 për femra dhe një Ruzhdije (lloj gjimnazi) për fëmijët muslimanë në gjuhën mësimore osmane. Që të gjitha ishin të rangut mesatar. Mirëpo, pas largimit të Perandorisë Osmane në vitin 1912 pjesa më e madhe e trojeve shqiptare u aneksuan nga sllavët. Fatin politikë të vendit e pësoi edhe sistemi arsimor. Ai u rrëgjua në maksimum dhe mbeti në mëshirë të fatit individual. U mbyllën shumica e medreseve, kurse ato që mbeten përcilleshin në mënyrë rigoroze, sepse ekzistonte frika se rebelimi antiserb e antikristian burimin e ka pikërisht nga këto qeliza. Sipas disa shënimeve statistikore, në viset shqiptare gjatë viteve 1912-1941 u rrënuan 320 xhami, u përdhosën 85 mektebe dhe bibliotekat e tyre.[7] Ushtaraku serb togeri Momir Korunoviq, në mars të vitit 1913, kishte hartuar një projekt shfarosës. Ai së bashku me arkitektin Dushan S. Millosavleviq kishin hartuar edhe Planin Gjeneral, i cili ishte zyrtarizuar më 1924, dhe me pretekst të rregullimit dhe zgjerimit të rrugëve të qytetit të Prizrenit, kishin asgjësuar pjesë të mëdha të trashëgimisë muslimane në Prizren. Për t’i mbajtur rebelimin nën kontroll, më 1939 Mbretëria Jugosllave lejoi hapjen e vetëm dy medreseve, të Prishtinës dhe të Prizrenit. Mirëpo, ky vendim kurrë nuk u realizua. Meqenëse Medreseja e Gazi Mehmed-pashës në Prizren u mbyll më 1947, qeveria e atëhershme e Kosovës nën tutelën serbo-jugosllave, më 1949 mori vendim për hapjen e një medreseje në Prishtinë, por kjo hapje për shkak të mungesës së infrastrukturës u shty deri më 1951. Më pastaj Medreseja përjetoi disa reformime, duke u avancuar nga shkolla e mesme e ulët në shkollë të mesme pesëvjeçare, e më vonë në katërvjeçare, që vazhdon të jetë deri më sot. Mirëpo, nevojat e popullit për kuadro të reja ishin të mëdha, kurse medreseja aktuale në Prishtinë nuk mund t‘i plotësonte nevojat e Kosovës, Preshevës, Malit të Zi, etj. Nisur nga këto rrethana, Këshilli i Bashkësisë Islame në Prizren, në vitin 1988 e pas, e shtroi nevojën e rihapjes së një medreseje në Prizren, për ta zbutur nevojën për kuadro të reja për veti por edhe për regjionin. Pas një kohe të gjatë arsyetimesh e bindjesh brendapërbrenda Bashkësisë Islame, më 1992 Kuvendi i Bashkësisë Islame në Prishtinë mori vendimin në parim, kurse më 1993 Kryesia e BI mori vendimin për implementimin e vendimit të Kuvendit dhe lejoi hapjen e Medresesë edhe në Prizren, të cilën e quajti Paralele të Ndarë Fizike të Medresesë në Prishtinë. Paraleles së meshkujve të medresesë në vitin 1997-1998 iu shtua edhe Paralelja e Femrave, që paraqet një përmbyllje të ciklit të mesëm arsimor dhe njëkohësisht paraqet rihapjen, vazhdimësinë qindra vjeçare të medreseve në Prizren e regjion.   VI. Në vend të përmbylljes Në përfundim duhet theksuar se themelimi, shtrirja dhe zhvillimi i sistemit shkollor dhe edukativ është rezultat i mësimit islam dhe i raportit të Islamit kundrejt dijes dhe meditimit. Medresetë gjithnjë kanë prezantuar kështjella në të cilat janë filluar, zhvilluar dhe ruajtur vlerat fetare, morale, edukative-arsimore e kulturore, shoqërore e nacionale të cilat paraqesin identitetin e çdo populli. Edhe Medreseja në Prizren paraqet trashëgimtaren e ish-medreseve në Prizren e më gjerë që si Diell të ndriçojë ndërmjet dy qytetërimeve (atij kristian dhe islam), të hedhë ura mirëkuptimi ndërmjet dy botëve (evropian dhe jashtëevropian), që t’i lidhë fijet ndërmjet dy periudhave kohore (të kaluarës dhe të ardhmes). Medreseja sot, me objektet dhe infrastrukturën përcjellëse që ka, me kuadrin e kualifikuar dhe premtues, me interesimin e të gjithë faktorëve kompetentë dhe të popullit, dhe me ndihmën e Zotit, është garanci e të ardhmes sonë. [1] Shih: Xhorxh Sarton, Historia e shkencës islame, Tiranë, 2009. [2] L. S. Vasiljev, Istorija religija istoka, Beograd, 1987, fq. 86. [3] Medresetë në periudhën osmane janë të ndikuara nga medreseja Nidhamije e turqve selxhuk dhe kanë ndjekur rrugën e sunizmit. Sipas: Enes Karic, Prilozi, po aty, fq. 133 dhe 135. [4] Sipas: Hasan Kalesi, Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Gj. Albanologjike, 1/ 1962, Prishtinë, fq. 93. [5] Skender Rizaj, Gjurmime Albanologjike seria e shkencave historike, nr. XIII-1983, fq. 62. [6] Esat Haskuka, Historijsko-geografska analiza urbanih funkcija Prizrena, Gjakovica, 1985, fq 148. [7] Sipas: Jusuf Osmani, Rezistenca e kuadrit dhe e institucioneve fetare kundër reformës agrare dhe kolonizimit në Kosovë midis dy Luftërave Botërore, në: Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët, Prishtinë, 1995, fq. 488.